قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل متحد

مقدمه

بخش اول: صدور قطعنامه ۵۹۸

بخش دوم: محتوای قطعنامه

بخش سوم: موضع ایران و تشدید فشارها

بخش چهارم: پذیرش قطعنامه

بخش پنجم: پیامدها

بخش ششم: مذاکرات صلح

حمله ارتش عراق به خاک ایران در ۳۱ / ۶ / ۱۳۵۹، منجر به جنگی هشت ساله میان دو کشور شد. در طول این هشت سال شورای امنیت سازمان ملل متحد، موضع گیری های متفاوتی در قبال این جنگ داشت و چندین قطعنامه درباره جنگ ایران و عراق تصویب کرد که ایران به دلایل مختلف با آنها موافق نبود؛ اما قطعنامه ۵۹۸ با قطعنامه های پیشین متفاوت بود.

این قطعنامه، به جای «وضعیت میان ایران و عراق»، درباره درگیری و منازعه(congeict) بین این دو کشور سخن می گفت و ضمن ده بند اجرایی سعی در خاتمه واقع بینانه جنگ داشت. با این وجود  امام خمینی (س) قطعنامه ۵۹۸ را فراهم سازیِ فرصت تجهیز نظامی دولت عراق می دانست. اما عواملی چون تحریم و تضعیف بنیه نظامی و اقتصادی ایران، تلفات بی تناسب و کمبود نیرو و. . . موجب تغییر نظر ایران در مورد قطعنامه ۵۹۸ شد.

 امام خمینی (س) دو روز پس از قبول قطعنامه در پیامی علل پذیرش قطعنامه را تغییر شرایط اعلام کرد و تلخی این پذیرش را مانند نوشیدن جام زهر دانست.

هجوم سراسری ارتش عراق به خاک ایران در ۳۱ / ۶ / ۱۳۵۹، منجر به جنگی هشت ساله میان دو کشور شد. شورای امنیت سازمان ملل متحد که ایجاد صلح و امنیت بین المللی جزو وظایف آن است، موضع گیری های متفاوتی در قبال این جنگ داشت. این شورا تنها یک روز پس از آغاز تهاجم عراق، مسئولیت خود دربارهٔ جنگ ایران و عراق را با صدور بیانیه ای ضعیف آغاز کرد و در ۶ / ۷ / ۱۳۵۹ش / ۲۸ سپتامبر۱۹۸۰م نخستین قطعنامه به شماره ۴۷۹ با عنوان «وضعیت میان ایران و عراق» را تنها با توصیه به حل اختلاف از راه مسالمت آمیز و پرهیز از توسل به زور صادر کرد.

پس از آنکه دولت جمهوری اسلامی ایران این قطعنامه را به دلیل نادیده گرفتن تجاوز عراق به خاک ایران، نپذیرفت، دولت عراق تلاش کرد تجاوز نظامی را با عنوان «دفاع از خود» توجیه کند و با استفاده از ماه ها سکوت شورای امنیت، مواضع نظامی خود را در بخش های مهمی از مناطق اشغال شده از خاک جمهوری اسلامی ایران استوار سازد؛ اما موفقیت تدریجی نیروهای نظامی ایران که به آزادسازی خرمشهر در خرداد سال ۱۳۶۱ منجر شد و تصور شکست دولت عراق و برقراری حکومتی از نوع حکومت ایران، نگرانی هایی در سطح منطقه ای و بین المللی به وجود آورد؛ بنابراین شورای امنیت دومین قطعنامه خود را به شماره ۵۱۴ در ۲۱ / ۴ / ۱۳۶۱ش / دوازدهم ژوئیه ۱۹۸۲م و در شرایطی که عراق از بیشتر مناطق ایران بیرون رانده شده بود، صادر کرد. این قطعنامه با اظهار نگرانی عمیق از ادامه برخورد دو کشور، خواستار آتش بس، عقب نشینی نیروها به مرزهای بین المللی و تلاش برای دستیابی به راه حلی جامع و عادلانه بر اساس اصول منشور ملل متحد شد. به رغم پذیرش مجدد عراق، ایران این قطعنامه را تلاش هماهنگ قدرت های جهانی برای ممانعت از دستیابی ایران به پیروزی ارزیابی و اعلام کرد به دفاع مشروع خود ادامه می دهد.

سومین قطعنامه به شماره ۵۲۲ در ۱۲ / ۷ / ۱۳۶۱ش / چهارم اکتبر ۱۹۸۲م، تفاوت چندانی با قطعنامه های پیشین نداشت؛ بنابراین با وجود پذیرش عراق، این قطعنامه نیز نتوانست اعتماد ایران را جلب کند. امتناع ایران از پذیرش این قطعنامه حملات هوایی عراق به شهرها و مناطق مسکونی و نیز کشتی های تجاری و نفتکش های ایران را به دنبال داشت. پس از گسترش جنگ به خلیج فارس و انتشار گزارش نمایندگان ویژه دبیرکل سازمان ملل، پس از بازدید از مناطق اشغالی و شهرهای بمباران شده در ایران و عراق، شورا قطعنامه چهارم خود به شماره ۵۴۰ را در محکوم سازی و توقف تمام اقدامات نظامی بر ضد اهداف غیرنظامی، در ۹ / ۸ / ۱۳۶۲ش / ۳۱ اکتبر ۱۹۸۳م صادر کرد. این قطعنامه که به رغم اسناد تاریخی و دستورالعمل دبیرخانه سازمان ملل متحد و حساسیت ایران، نام «خلیج فارس» را تحریف کرد و تنها پس از پیروزی های مهم نیروهای ایرانی در عملیات والفجر۴ صادر شد، از برخی ایرادهای قطعنامه های ۵۱۴ و ۵۲۲ مبرّا بود و نکات مثبتی نیز داشت؛ در حالی که مسئولان ایران، با رد این قطعنامه اعلام کردند تا تغییر رفتار شورای امنیت، سیاست جمهوری اسلامی ایران در تحریم آن تغییر نمی کند، دولت عراق این قطعنامه را پذیرفت و ایران را تهدید کرد در صورت رد آن، با تمام قوا به دفاع از منافع حیاتی خود دست خواهد زد.

با این بهانه، عراق که در سال های ۱۳۵۹–۱۳۶۲، به صورت محدود از سلاح های شیمیایی در جبهه های غربی ایران استفاده کرده بود، سلاح های شیمیایی را به طور گسترده به کار برد. به رغم گزارش ایران، هشداری به عراق داده نشد و تنها پس از استمرار و تشدید کاربرد سلاح های شیمیایی و پس از آنکه خاویر پرز دکوئیار (دبیرکل سازمان ملل متحد)، هیئتی از پزشکان و متخصصان را برای تحقیق دربارهٔ ادعای ایران و معاینه مصدومان ایرانی در بیمارستان های اروپا تعیین کرد، شورای امنیت در فروردین ۱۳۶۳ بیانیه ای صادر کرد و بدون نام بردن از متخلف، کاربرد سلاح های شیمیایی را در جنگ عراق و ایران محکوم کرد.

با وجود حمله گسترده عراق به کشتی های تجاری و نفتکش که در آب های آزاد و بین المللی خلیج فارس قصد بنادر ایران را داشتند، اقدام متقابل و محدود ایران، موجب شد کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس در نامه ای به رئیس شورای امنیت، با ادعای تجاوز ایران به آزادی کشتیرانی در مسیر بندرهای کویت و عربستان سعودی، ثبات، صلح و امنیت بین المللی را در خطر جدید بشمارند. شورای امنیت نیز در ۱۱ / ۳ / ۱۳۶۳ش / اول ژوئن ۱۹۸۴م، در قطعنامه ۵۵۲ حمله به کشتی های تجاری را محکوم کرد. این بار هم دولت عراق، قطعنامه را پذیرفت؛ اما وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران در بیانیه ای با انتقاد از عملکرد شورای امنیت، تأکید کرد برخی از دولت های منطقه و جهان می کوشند وضعیتی «غیرقابل قبول» را بر ایران تحمیل کنند.

در اردیبهشت ۱۳۶۴، گستردگی و ناهنجاری استفاده عراق از سلاح های شیمیایی، شورای امنیت را واداشت در بیانیه ای، بدون خطاب به عراق، استفاده از این سلاح ها را علیه سربازان ایرانی تأیید و آن را محکوم کند. وزارت امور خارجه عراق در یادداشتی، ضمن اعتراض به شورای امنیت، بیانیه را با قید و شرط هایی پذیرفت؛ اما اعلام کرد اگر ایران حمله جدیدی به خاک عراق آغاز کند یا نیروهایش را بدین منظور در مرز متمرکز کند، عراق بر اساس «حق دفاع از خود»، از تمامی امکانات ازجمله سلاح های شیمیایی، برای پس راندن تهاجم استفاده خواهد کرد.

به دنبال ورود نیروهای ایرانی به منطقه فاو در ۲۱ / ۱۱ / ۱۳۶۴، شورای امنیت با درخواست عراق و کشورهایی از «اتحادیه عرب»، تشکیل جلسه داد که در ۵ / ۱۲ / ۱۳۶۴ش / ۲۴ فوریه ۱۹۸۶م به صدور قطعنامه ۵۸۲ انجامید. این قطعنامه از بمباران مراکز جمعیتی غیرنظامی، حمله به کشتی های بی طرف یا هواپیماهای غیرنظامی، به ویژه استفاده از سلاح های شیمیایی، اظهار تأسف کرد و از ایران و عراق، آتش بس فوری و عقب نشینی به مرزهای شناخته شده بین المللی را خواست. همچنین مبادله زندانیان جنگی با همکاری صلیب سرخ و توصیه به طرفین برای اقدام به حل اختلاف، از نکات این قطعنامه بود.

وزارت امور خارجه ایران اعلام کرد آنچه در قطعنامه، به کلیت موضوع جنگ یا خاتمه خصومت مربوط می شود، ناقص، بی اعتبار و غیرقابل اجراست؛ البته دولت ایران در چارچوب رعایت مقررات بین المللی، آماده همکاری با دبیرکل سازمان ملل متحد است؛ اما دولت عراق در نامه ای به دبیرکل اعلام کرد در صورت قبول رسمی و بدون شرط قطعنامه از سوی ایران و اجرای آن، عراق نیز آماده اجراست. این قطعنامه به بررسی عینی جنگ ایران و عراق نزدیک شده بود و قطعنامه های بعدی، برای تأکید و اجرای همین قطعنامه صادر شدند. اشاره به کاربرد سلاح های شیمیایی در قطعنامه ۵۸۲، سبب شد شورا در فروردین ۱۳۶۵، در بیانیه ای عراق را استفاده کننده از سلاح های شیمیایی بشناسد و محکوم کند. این بیانیه و قطعنامه ۵۸۸ که در ۱۶ / ۷ / ۱۳۶۵ش / ۱۸ اکتبر ۱۹۸۶م صادر شد و دو کشور را به اجرای کامل قطعنامه ۵۸۲ فرا می خواند، نتوانست اعتماد ایران را جلب کند و در عین حال با استقبال عراق روبه رو شد.

سرانجام در ۲۲ / ۱۰ / ۱۳۶۵ش / ۱ ژانویه ۱۹۸۷م، خاویر پرز دوکوئیار، دبیرکل سازمان ملل متحد، در کنفرانسی مطبوعاتی اعضای دایم شورا را برای اقدامات هماهنگ، جهت پایان دادن به جنگ ترغیب کرد. پس از پنج ماه مذاکره و رایزنی دربارهٔ متن پیش نویسی که آمریکا نقش ویژه ای در تهیه آن داشت و رعایت اصلاحات جزئی پیشنهادشده از سوی ده عضو غیر دایم، قطعنامه ۵۹۸ در ۲۹ / ۴ / ۱۳۶۶ش / بیستم ژوئیه ۱۹۸۷م به تصویب تمام اعضا رسید. به رغم انزواطلبی و تحریم شورا از سوی ایران، برخی خواسته های ایران به واسطه آلمان غربی و غنا در قطعنامه لحاظ شد.

قطعنامه های پیشین دربارهٔ «وضعیت میان ایران و عراق» صادر شده بودند؛ اما قطعنامه ۵۹۸ که از مفصل ترین قطعنامه های شورا به شمار می رفت، پس از قسمت مقدماتی، ضمن ده بند (اجرایی) سعی در خاتمه واقع بینانه جنگ داشت؛ بنابراین از همان ابتدای مقدمات، به جای «وضعیت میان ایران و عراق»، دربارهٔ درگیری (congeict) سخن می گفت و در مقدمه با تأیید مجدد قطعنامه ۵۸۲، از آغاز و ادامه منازعه، بمباران مراکز غیرنظامی، نقض حقوق بین المللی، به ویژه کاربرد سلاح های شیمیایی ابراز تأسف می کرد. قطعنامه ۵۹۸ با تصریح به تصمیم برای پایان دادن به همه عملیات نظامی میان ایران و عراق به نحو جامع، عادلانه و پایدار، تعهد همه دولت ها به حل مسالمت آمیز اختلافات بین المللی را یادآور می شد. در پایان بخش مقدماتی، شورای امنیت با حکم به «نقض صلح» در منازعه (Congeict) میان ایران و عراق و بر اساس مواد ۳۹ و۴۰ از منشور ملل متحد:

• از ایران و عراق می خواست (Demands) که به عنوان نخستین گام در راه حل اختلاف، آتش بس فوری را رعایت کنند و همه نیروها فوراً به مرزهای شناخته شده بین المللی بازگردند.
• از دبیرکل درخواست می کرد گروه ناظران سازمان ملل را با مشورت دو طرف برای تأیید، تحکیم و نظارت بر آتش بس و عقب نشینی اعزام کند.
• مصرانه می خواست اسیران جنگی پس از قطع عملیات جنگی، بنابر کنوانسیون سوم ژنو مصوب دوازدهم اوت ۱۹۴۹م بدون درنگ آزاد شوند.
• از ایران و عراق می خواست که در اجرای قطعنامه و در کوشش های میانجی گری برای دستیابی به یک راه حل جامع، با دبیرکل همکاری کنند.
• از همه کشورها نهایت خویشتنداری را می طلبید تا از گسترش بیشتر جنگ پیشگیری شود.
• از دبیرکل درخواست می کرد با مشورت ایران و عراق مسئله ارجاع تحقیق دربارهٔ مسئولیت جنگ به هیئت بی طرف را بررسی کند و هرچه زودتر به شورا گزارش دهد.
• با توجه به ابعاد عظیم خسارت های واردشده و ضرورت تلاش برای بازسازی با کمک های مناسب بین المللی، از دبیرکل درخواست می کرد با انتخاب گروهی از کارشناسان برای بررسی مسئله بازسازی، به شورا گزارش دهد.
• همچنین از دبیرکل می خواست تا با مشورت با ایران و عراق و دیگر کشورهای منطقه، راه های افزایش امنیت و ثبات منطقه را بررسی کند.
• از دبیرکل درخواست می کرد که شورای امنیت را در مورد اجرای این قطعنامه آگاه سازد.
• شورا همچنین در صورت لزوم، تشکیل جلسه برای بررسی اقدامات دیگر به منظور اجرای این قطعنامه را در دستور کار خود قرار می داد.

عراق با استقبال از قطعنامه در ۲۳ / ۵ / ۱۳۶۶ش / چهاردهم اوت ۱۹۸۷م در نامه ای به دبیرکل سازمان ملل متحد، رسماً آن را قبول کرد و آماده همکاری با شورای امنیت شد؛ اما جمهوری اسلامی ایران گرچه این قطعنامه را حاوی نکات مثبتی می دید، با اعلام مواضع خود دربارهٔ آن، سیاست «نه رد و نه قبول» در پیش گرفت و ضمن آن به تلاش های سیاسی خود برای جابه جایی در بندهای قطعنامه و تقدم محکومیت متجاوز نسبت به برقراری آتش بس، ادامه داد. با اعلام مواضع ایران فشارهای بین المللی برای وادارکردن ایران به قبول قطعنامه آغاز شد. بیشتر از یک سال بود که آمریکا پس از افشای فروش سلاح به ایران، برای جبران بی اعتمادی کشورهای غربی و عربی، به نفع عراق وارد خلیج فارس شده و با بهانه حفاظت از نفتکش های کویتی که در خدمت رژیم عراق بودند، ناوگان جنگ دریایی خود را به منطقه آورده بود.

در۳۰ / ۶ / ۱۳۶۶ش / ۲۱ سپتامبر ۱۹۸۷م چند ساعت پیش از حضور رئیس جمهور جمهوری اسلامی ایران در چهل ودومین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد، یک بالگرد آمریکایی که مجهز به موشک و مسلسل بود، به کشتی بازرگانی ایران اجر حمله کرد و با کشتن پنج تن از خدمه، ۲۵ تن را زخمی و بازداشت کرد. «ایران اجر» حامل مواد غذایی و خواروبار برای نیروهای نظامی مستقر در بوشهر بود؛ اما آمریکا بدون ارائه سند، ادعا کرد که کشتی در حال مین گذاری در آب های بین المللی بوده است. رئیس جمهور آمریکا در روز حادثه با اشاره به حضور سیدعلی خامنه ای، رئیس جمهور ایران در اجلاس، از وی خواست بدون ابهام اعلام کند که ایران، قطعنامه ۵۹۸ (آتش بس) را قبول دارد یا نه و گفت که در صورت پاسخ منفی، شورا راهی جز اعمال مجازات علیه ایران و وادارکردنش به قبول ندارد.

آمریکا با اثبات مخالفت ایران با قطعنامه ۵۹۸، می توانست ضرورت تصویب تحریم تسلیحاتی ایران را یادآور شود. اعضای دایم شورا که در هفت سال گذشته، کج دار و مریز، به تسلیح عراق پرداخته و بی طرف نبودند، اکنون پیچیده ترین سلاح ها را در برابر نفت به عراق می دادند؛ اما با شدیدترین تدابیر، به شرکت ها برای خریدهای تسلیحاتی ایران سخت می گرفتند. در گزارش هیئت اعزامی سنای آمریکا به منطقه، تأکید شده بود که شکست عراق، فاجعه ای برای منافع غرب است و در مهر ۱۳۶۶، آمریکا دو پایانه نفتی و سه قایق گشتی ایرانی را منهدم کرد.

عراق که به برتری نظامی دست یافته و از رویکرد قدرت ها مطمئن بود، در ۲۵ / ۱۲ / ۱۳۶۶ش / شانزدهم مارس ۱۹۸۸م به بهانه همکاری مخالفان کُرد عراقی با نیروهای ایران، به بمباران شیمیایی گسترده حلبچه (کردستان عراق) اقدام کرد که منجر به کشتار سریع پنج هزار غیرنظامی عراقی شد؛ سپس به کمک سلاح های شیمیایی، شبه جزیره فاو را در ۲۹ / ۱ / ۱۳۶۷ پس گرفت و نیروهای ایرانی را عقب راند و پس از گرفتن بصره، در خاک ایران (شلمچه، جزایر مجنون) پیش رفت. در همان روزِ بازگیری فاو در ۲۹ / ۱ / ۱۳۶۷ش / ۱۸ آوریل ۱۹۸۸م، آمریکا به تلافی برخورد ناوِ جنگی اش با مین های ساخت ایران، دو پایانه بزرگ نفتی، سه ناو جنگی و سه قایق تندرو ایران را منهدم کرد. ۵۰ در این زمان، ایران کوشش هایی را برای تماس با کشورهای عربی جنوب خلیج فارس آغاز کرده بود و برای اجرای قطعنامه، همکاری نزدیکی با دبیرکل داشت. از سوی دیگر، به رغم فشار آمریکا برای تحریم تسلیحاتی ایران، توجه جامعه بین المللی به کاربرد سلاح های شیمیایی به دست عراق، جلب شده بود. در هفت سال گذشته، عراق ۲۵۲ بار مردم و نظامیان ایران را هدف سلاح های شیمیایی قرار داده بود و ۵۶۷۸۹ نفر را کشته یا مجروح کرده بود. بالأخره برای نخستین بار در ۱۹ / ۲ / ۱۳۶۷ش / نهم می ۱۹۸۸م قطعنامه ۶۱۲ در محکومیت کاربرد سلاح های شیمیایی تصویب شد.

از سوی دیگر، در ۱ / ۳ / ۱۳۶۷ش / ۲۲ می ۱۹۸۸م یکی از پیشرفته ترین کشتی های جنگی دنیا متعلق به آمریکا، یعنی «وینسنز» وارد آب های خلیج فارس شد. این رزم ناو که مجهز به پیشرفته ترین سیستم رادار جهانی بود، در ۱۲ / ۴ / ۱۳۶۷ش / سوم ژوئیه ۱۹۸۸م، با حمله به هواپیمای مسافربری «ایران ایر»، ادعا کرد آن را با جنگنده F16 اشتباه گرفته است. تمامی ۲۹۰ سرنشین پرواز ۶۵۵ هواپیمایی «ایران ایر» کشته شدند. دو روز بعد ایران مستقیماً به رئیس شورای امنیت، نامه نوشت و تشکیل فوری جلسه برای رسیدگی به جنایت آمریکا را درخواست کرد. به رغم تلاش های ایران، نتیجه جلسات شورای امنیت که به این منظور تشکیل شد، تصویب قطعنامه ۶۱۶ در جلسه ۲۹ / ۴ / ۱۳۶۷ش / بیستم ژوئیه ۱۹۸۸م بود که بدون محکومیت خاطی، تنها به خطای ناو «وینسنز» اشاره کرد و در بند ۵، اجرای فوری و کامل قطعنامه ۵۹۸ را تنها راه حل جامع، عادلانه، پایدار و شرافتمندانه جنگ ایران و عراق دانست.

در هنگام برگزاری جلسات شورای امنیت که برای بررسی مسئله حمله آمریکا به هواپیمای مسافربری ایران، تشکیل شده بود، محمدجعفر محلاتی (سفیر و جانشین نماینده دایمی ایران در سازمان ملل) در نیمه شب یکشنبه ۲۶ / ۴ / ۱۳۶۷ش / هفدهم ژوئیه ۱۹۸۸م نامه سیدعلی خامنه ای، رئیس جمهور وقت، مبنی بر پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران را در خانه دکوئیار (دبیرکل) تسلیم وی کرد.

چگونگی آغاز جنگ، در شرایطی که جمهوری نوپای اسلامی سخت سرگرم مسائل و مشکلات داخلی بود و سیستم دفاعی اش، ترمیم نیافته بود، بی توجهی و مسئولیت ناشناسی سازمان ملل متحد و رکن شورای امنیت در معرفی متجاوز و سرانجام واکنش قدرت های بزرگ و حکومت های منطقه در مقابل ایران، دولت و ملت ایران را قانع کرده بود که علت جنگ، دشمنی با حاکمیت اسلام است و جنگ بر کل امت اسلامی و مکتب اسلام تحمیل شده است و چنان که  امام خمینی (س) تأکید می کرد تمام کفر در برابر اسلام قرار گرفته است؛ بنابراین دفاع از کیان اسلام برای نظام اسلامی، تکلیف (فریضه) شناخته می شد. درخواست آتش بس و صلح، بدون شناسایی و تنبیه متجاوز برای بازداشتنِ دشمنان دیگر از طمع تجاوز به حریم نظام های اسلامی، صلحی تحمیلی برای تضعیف بیشتر ایران بود؛ همچنین تجربه های تاریخ معاصر ثابت کرده اند که سازش و تسلیم در برابر متجاوز، امنیت پایدار نخواهد آورد.

 امام خمینی (س) صلح طلبی حامیان صدام حسین را فراهم سازیِ فرصت تجهیز او می دانست و سازش با حزب بعث را یاریِ آن و از گناهان بزرگ می شمرد؛ بر همین مبنا موضع جنگ تا رفع فتنه از عالم را بر اساس مبانی قرآنی و عمل به تکلیف صیانت از اسلام تبیین می کرد؛ اما عواملی چون تحریم و تضعیف بنیه نظامی و اقتصادی ایران، تلفات بی تناسب و کمبود نیروی داوطلب در جبهه های وسیعی از استان های مرزی، تأثیر و حمایت مستقیم قدرت های بزرگ در معادلات بین المللی به نفع عراق، ورود غیررسمی آمریکا در جنگ علیه ایران و حمله موشکی به هواپیمای مسافربری ایران که اوج دشمنی آمریکا با ایران بود، موجب تغییر نظر ایران در مورد قطعنامه ۵۹۸ شد.

پس از گزارش مسئولان اقتصادی و نظامی، به ویژه نامه فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به اکبر هاشمی رفسنجانی (جانشین فرماندهی کل نیروهای مسلح) در ۲ / ۴ / ۱۳۶۷ که نیازهای برنیامدنیِ ادامه جنگ را برمی شمرد و با بررسی جوانبی از مسئله در حضور امام خمینی (س) (۲۳ / ۴ / ۱۳۶۷)، به توصیه ایشان جلسه مشورتی سران قوای سه گانه و مسئولان مربوط تشکیل شد. ۶۴ در آغاز جلسه در ۲۵ / ۴ / ۱۳۶۷، سیداحمد خمینی برای پیشگیری از اختلاف نظر و برخوردهای احساسی، پیام محرمانه امام خمینی (س) را قرائت کرد. ایشان در این پیام ضمن ابراز انزجار از سازش با قدرت های جهان و در عین حال رضایت به خواست الهی و تأکید بر وظیفه پاسداری از اسلام و نظام اسلامی، مشکلات ادامه جنگ را بر اساس گزارش های مسئولان سیاسی، نظامی و اقتصادی کشور توضیح داد و به مسئولان هشدار داد که نگرانی از واکنش افراد تند و انقلابی، آنها را از مصلحت نظام دور نکند و البته باید تمام همت و تلاش خود را برای توجیه و تفهیم مردم در مورد آتش بس به کار گیرند. ایشان تأکید کرد یک قدم انحراف، حرام است و موجب واکنش خواهد بود ستاد فرماندهی کل قوا نیز در همان روزِ پذیرش قطعنامه از سوی ایران در ۲۷ / ۴ / ۱۳۶۷، در بیانیه ای ضمن تشریح شرایط جنگ، پذیرش قطعنامه را به اطلاع مردم رساند. امام خمینی (س) با رد پیشنهاد هاشمی رفسنجانی برای برعهده گرفتن مسئولیت پذیرش آتش بس (قطعنامه ۵۹۸)، خود مسئولیت آن را پذیرفت و راضی نشد دیگران قربانی شوند.

با توجه به واکنش ناباورانه مردم و رزمندگان که ناشی از تبلیغ برتری قوای ایران و ضعف دشمن و بی اطلاعی از تحولات اخیر جبهه ها بود و نیز برای تبیین چرایی پذیرش قطعنامه، امام خمینی (س) دو روز پس از قبول قطعنامه در پیامی که به مناسبت فرارسیدن ایام حج منتشر شد، ضمن حمایت کامل از صداقت و تعهد مسئولان نظام، بر دخالت نداشتن دیگران در این تصمیمِ مسئولان تأکید کرد و علل پذیرش قطعنامه را تغییر شرایطی دانست که به دلیل رعایت مصلحت، اینک از ذکر آن خودداری می کند و امیدوار است در آینده روشن شود. ایشان در این پیام با تأکید بر رضایت به رضای خدا، تلخی این پذیرش را مانند نوشیدن جام زهر دانست و با توجه به ضرورت پشت سر نهادن آن مرحله، مردم را از چراها و بایدها و نبایدها برحذر داشت. ایشان همچنین در ۳۱ / ۴ / ۱۳۶۷ در نامه ای خطاب به رضایی، ضمن اینکه وزارت امور خارجه را متصدی امور سیاسی جنگ دانست، بر اعتقاد به صلح پایدار و تاکتیکی نبودن پذیرش قطعنامه، تأکید کرد و با یادآوری لزوم هوشیاری همه جانبه مردم در خنثی سازی نقشه دشمن، حضور گسترده آنان را در جبهه، تا قبول قطعنامه از سوی عراق خواستار شد.

پذیرش قطعنامه از سوی ایران، بازتاب گسترده ای در کشورها و رسانه های خبری جهان داشت. آمریکا با استقبال از اقدام ایران، آن را نخستین گام در راه صلح دانست. همچنین کشورهای منطقه با توجه به روند روبه گسترش جنگ در منطقه خلیج فارس، از تصمیم ایران استقبال کردند. عراق با احساس ضعف ایران، پذیرش قطعنامه از سوی ایران را فریبکارانه شمرد و اعلام کرد جنگ ادامه دارد؛ بنابراین در ۳۱ / ۴ / ۱۳۶۷ش / ۲۲ ژوئیه ۱۹۸۸م در خاک ایران پیشروی کرد؛ اما پس از انتشار پیام  امام خمینی (س) به نیروهای مسلح و تشکیل خطوط دفاعی جدید، دستور عقب نشینی نیروهای خود را صادر کرد. هم زمان با این حمله، سازمان مجاهدین خلق ایران با پشتیبانی ارتش عراق و با هدف براندازی نظام جمهوری اسلامی، حمله گسترده ای را از غرب ایران آغاز کرد و به سرعت پیش رفت. این عملیات با طراحی و اجرای عملیات مرصادِ ارتش و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران، در مراحل نخست با شکست روبه رو شد.

عراق در جبهه سیاسی نیز با دشواری روبه رو شد. پیش شرط های غیراصولی صدام حسین برای اجرای قطعنامه ۵۹۸، افکار عمومی جهان و بسیاری از دولت ها را علیه او برانگیخت. صدام حسین که در برابر فشار فزاینده دبیرکل، شورای امنیت، متحدان عرب خود و افکار عمومی دنیا قرار داشت و با کاربرد مکرر سلاح های شیمیایی در حملات اخیرش، اعتبار مدافعان خود را به خطر انداخته بود، در ۱۵ / ۵ / ۱۳۶۷ش / ۶ اوت ۱۹۸۸م، به دبیرکل اعلام کرد که در صورت موافقت روشن و رسمی ایران با مذاکره مستقیم، با آتش بس موافق است. پس از آنکه ایران، مذاکرات مستقیم پس از آتش بس را پذیرفت، جنگ عملاً از ۱۷ / ۵ / ۱۳۶۷ و رسماً از ساعت ۳ صبح (گرینویچ) ۲۹ / ۵ / ۱۳۶۷ش / ۲۰ اوت ۱۹۸۸م خاتمه یافت. از آنجاکه در بند دو اجرایی قطعنامه ۵۹۸، برای نظارت بر آتش بس و عقب نشینی طرفین، تیم ناظر ملل متحد پیش بینی شده بود، دبیرکل در هفتم اوت ۱۹۸۸، گزارش مفصلی دربارهٔ شرایط و وظایف «گروه نظامی ناظر سازمان ملل برای ایران و عراق» (UNIIM OG) به شورا تسلیم کرد و در ۱۸ / ۵ / ۱۳۶۷ش / ۱۹ اوت ۱۹۸۸م قطعنامه ۶۱۹ که مبنای تأسیس و اعزام یونیماک بود، تصویب شد.

مذاکرات صلح با حضور نمایندگان هر دو کشور، علی اکبر ولایتی (وزیر خارجه ایران) و طارق عزیر (وزیر خارجه عراق) از پنج شنبه ۳ / ۶ / ۱۳۶۷ش / ۲۵ اوت ۱۹۸۸م در کاخ ملت ها (ژنو) آغاز شد و در ژنو و نیویورک ادامه داشت. دلیل عمده شکست چهار دور مذاکرات، اصرار عراق به مذاکره مستقیم و نیز حق حاکمیت این کشور بر اروندرود و تقدم این مطلب بر اجرای قطعنامه ۵۹۸ و در واقع لغو قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر بود. پس از رحلت امام خمینی (س) در خرداد ۱۳۶۸ نیز عراق تلاش کرد در وضعیت جدید با نادیده گرفتن قرارداد ۱۹۷۵و ایجاد بن بست در مذاکرات، ایران را به پذیرش خواسته های خود وادار کند؛ اما مقاومت ایران سبب شد تا عراق سرانجام طرح پیشنهادی صدام حسین را در ۱۵ / ۱۰ / ۱۳۶۸ش / پنجم ژانویه ۱۹۹۰م با تأکید بر مبادله اسرای مجروح و مذاکره مستقیم مقامات دو کشور در بغداد و تهران ارائه کند که البته به دلیل نقص این طرح در مسئله عقب نشینی نیروها به مرزهای بین المللی، با اقبال ایران مواجه نشد.

در عین حال آنچه در این اوضاع روی داد، بروز تنش در مناسبات آمریکا و عراق به دلیل نگرانی از افزایش توان نظامی عراق و تهدیدهای عراق و اسرائیل بر ضد یکدیگر بود. در چنین فضایی که احتمال وقوع جنگ در منطقه رو به فزونی بود، در ۱ / ۲ / ۱۳۶۹ش / ۲۱ آوریل ۱۹۹۰م نامه محرمانه صدام حسین از طریق یاسر عرفات برای رهبر انقلاب، سیدعلی خامنه ای و اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس جمهور ایران فرستاده شد. از ۱ / ۲ / ۱۳۶۹ تا ۲۳ / ۵ / ۱۳۶۹ دوازده نامه میان رؤسای جمهور عراق و ایران رد و بدل شد. نخستین نتایج این مکاتبات که سرانجام منجر به پذیرش قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر از سوی عراق شد، بازگشت دو طرف به مرزهای بین المللی و در نتیجه خروج کامل عراق از مناطق اشغالی کشور و آغاز تبادل اسرا بود. همچنین عراق در خصوص تضمین امنیت در خلیج فارس و تحقق منطقه ای عاری از نیروهای بیگانه اعلام همکاری کرد.

پس از اقدامات یادشده برای اجرای بند شش قطعنامه (مشخص کردن مسئول آغاز جنگ)، که به اعتقاد ایران از مهم ترین امتیازات آن بود، دبیرکل از هر دو کشور خواست تا مواضع خود را دربارهٔ مسئولیت جنگ اعلام کنند و خود نیز پس از مشورت گروهی از کارشناسان خبره و ملاحظه اسناد و مدارک مرتبط با موضوع، در گزارش ۱۸ / ۹ / ۱۳۷۰ش / نهم دسامبر ۱۹۹۹م عراق را به عنوان متجاوز جنگ معرفی کرد؛ با این حال، بند هفتم قطعنامه (تعیین خسارات و کمک های بین المللی برای بازسازی) عملاً اجرایی نشد؛ زیرا به دلیل ابهام در متن تصویب شده قطعنامه و تأخیر در معرفی متجاوز، امکان دریافت غرامت از عراق به وجود نیامد. بند هشتم (بررسی راه های افزایش امنیت در منطقه) نیز که موافق با نامه وزیر امور خارجه ایران به دبیرکل در ۸ / ۳ / ۱۳۶۵ش / ۲ می۱۹۸۶م تنظیم شده بود، به رغم تلاشِ ایران برای اجرای آن و افزایش ثبات منطقه، تاکنون اجرایی نشده است.

دانشنامه امام خمینی (س)

• اداره کل امور حقوقی وزارت امور خارجه، تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.
• اطلاعات ۸۰ سال، ۸۰ سال حضور مستمر در صحنه اطلاع رسانی کشور، چاپ دوم ۱۳۸۷ش.
• اطلاعات، روزنامه، ۱۲ / ۷ / ۱۳۵۹.
• اطلاعات، روزنامه، ۲۳ / ۴ / ۱۳۶۱.
• اطلاعات، روزنامه، ۱۳ / ۳ / ۱۳۶۳.
• اطلاعات، روزنامه، ۳۱ / ۶ / ۱۳۶۶.
• اطلاعات، روزنامه، ۱، ۲، ۴، ۱۲ / ۷ / ۱۳۶۶.
• اطلاعات، روزنامه، ۱۶ / ۱ / ۱۳۶۷ش.
•  امام خمینی (س)، سیدروح الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
• پارسادوست، منوچهر، نقش سازمان ملل در جنگ عراق و ایران، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
• پنجره، مجله خبری تحلیلی، شماره ۹۹، ۱۳۹۰ش.
• تابناک. پایگاه اطلاع رسانی، کد خبر ۴۳۷۶۰۲، ۵ / ۷ / ۱۳۹۳ش.
• ثقفی، خدیجه، بانوی انقلاب خدیجه ای دیگر، به کوشش علی ثقفی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
• جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۸، ۲۹ / ۴ / ۱۳۶۷ و ۵، ۸ / ۵ / ۱۳۶۷ش.
• حبیبی، نجفقلی، مقدمه کتاب تجاوز عراق به ایران و موضع گیری سازمان ملل متحد، تألیف نسرین مصفا و دیگران، تهران، مرکز مطالعات عالی بین المللی دانشکده حقوق و علوم سیاسی (دانشگاه تهران)، چاپ اول، ۱۳۶۶ش.
• خاطری، شهریار و احمد جنتی محب، جنگ شیمیایی عراق علیه ایران به روایت اسناد سازمان ملل متحد، تهران، صریر، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
• خرازی، سیدصادق، دیپلماسی ایرانی، پایگاه اطلاع رسانی، ۲۷ / ۵ / ۱۳۹۲ش.
• درودیان، محمد، پایان جنگ (سیری در جنگ ایران و عراق)، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
• درودیان، محمد، روند پایان جنگ، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
• درودیان، محمد، گزینه های راهبردی جنگ، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.
• دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، متن نامه های مبادله شده بین روسای جمهوری اسلامی ایران و جمهوری عراق ۱۳۶۹، تهران، چاپ پنجم، ۱۳۸۰ش.
• روغنی زنجانی، مسعود، گفتگو، چاپ شده در اقتصاد سیاسی جمهوری اسلامی، به کوشش بهمن احمدی امویی، تهران، گام نو، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
• زیباکلام، صادق، هاشمی بدون روتوش، تهران، روزنه، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
• کامرون، ر. هیوم، سازمان ملل متحد، ایران و عراق، ترجمه هوشنگ راسخی، عزمی ثابت، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
• کیهان، روزنامه، ۱۳ / ۸ / ۱۳۶۲.
• کیهان، روزنامه، ۷ / ۱۲ / ۱۳۶۴.
• کیهان، روزنامه، ۳۰، ۳۱ / ۴ / ۱۳۶۶.
• کیهان، روزنامه، ۲۲ / ۵ / ۱۳۶۶.
• کیهان، روزنامه، ۲۷ / ۱ / ۱۳۶۷ش.
• مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، سازمان مجاهدین خلق از پیدایی تا فرجام (۱۳۴۴–۱۳۸۴)، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
• محمدعلی پور، فریده، دفاع مشروع در حقوق بین الملل (با توجه به جنگ عراق علیه ایران)، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
• مصفا، نسرین، عبدالرحمن عالم، مسعود طارم سری و بهرام مستقیمی، تجاوز عراق به ایران و موضع گیری سازمان ملل متحد، تهران، مرکز مطالعات عالی بین المللی دانشکده حقوق و علوم سیاسی (دانشگاه تهران)، چاپ اول، ۱۳۶۶ش.
• ملکی، عباس، جنگ تحمیلی و شورای امنیت سازمان ملل متحد، مجله سیاست خارجی، شماره ۲، ۱۳۶۶ش.
• ولایتی، علی اکبر، اصغر صادقی و محمود یزدان فام، تاریخ سیاسی و نظامی جنگ عراق و ایران، تهران، کتاب مرجع، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
• ولایتی، علی اکبر، دیپلماسی ایرانی. پایگاه اطلاع رسانی، ۲۶ / ۴ / ۱۳۹۲ش.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۶، دفاع و سیاست، به کوشش علیرضا هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۷، پایان دفاع، آغاز بازسازی، به کوشش علیرضا هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ دوم، ۱۳۹۰ش.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۹، اعتدال و پیروزی، به کوشش عماد هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
• هدایتی خمینی، عباس، شورای امنیت و جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران (تا پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران)، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ دوم، ۱۳۷۴ش.
• یزدان فام، محمود، انقلاب اسلامی جنگ تحمیلی و نظام بین الملل، چاپ شده در مجموعه مقالات دفاع مقدس، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.