تسخیر لانه جاسوسی آمریکا

مقدمه

بخش اول: انگیزه تسخیر

بخش بخش دوم: تسخیرکنندگان سفارت

بخش سوم: موضع دولت موقت

بخش چهارم: موضع شورای انقلاب

بخش پنجم:  موضع امام خمینی (س)

بخش ششم: واکنش مردم و گروه ها

بخش هفتم: اسناد لانه جاسوسی

بخش هشتم: واکنش امریکا

بخش نهم: واکنش و پیامدهای های جهانی

بخش دهم: فرجام تسخیر

اشغال سفارت امریکا در ۱۳آبان ۱۳۵۸ به دست دانشجویان خط امام، به دلیل بدبینی دانشجویان به توطئه های امریکا و احساس تأیید ضمنی امام خمینی (س) صورت گرفت. رئیس دولت موقت و وزیر امور خارجه از اقدام دانشجویان ابراز تأسف کردند؛ اما شورای انقلاب در برابر حمایت عمومی مردم، تصمیم گیری را به امام خمینی (س) سپرد.

امام خمینی (س) با تأیید کار دانشجویان، آن را انقلابی بزرگ تر از انقلاب اول نامید. افشای اسناد سفارت، توطئه های گوناگون امریکا علیه ایران و سایر کشورها را آشکار کرد. تلاش امریکا برای آزادی گروگان ها، مانند پیشنهاد مذاکره، تشکیل جلسه شورای امنیت و شکایت به دادگاه لاهه راه به جایی نبرد و اعلام قطع رابطۀ آمریکا با ایران نیز با استقبال امام خمینی (س) مواجه شد و آن را از بهترین کارهای کارتر شمرد.

ایشان تصمیم گیری دربارۀ گروگان ها را به مجلس واگذار کرد و سرانجام پس از مذاکرۀ غیرمستقیم ایران و امریکا در الجزایر، گروگان ها در ۳۰دی۱۳۵۹ آزاد شدند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ سفارتخانه امریکا در تهران در ۲۵ بهمن به دست گروهی ناشناس و متمایل به چپ اشغال شد که با گفتگوی افراد کمیته انقلاب اسلامی اشغال کنندگان سفارت را ترک کردند. این سفارتخانه برای بار دوم در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ به دست گروهی که خود را «دانشجویان مسلمان پیرو خط امام» معرفی کردند تصرف شد؛ بدین گونه که مردم تهران به دعوت حزب جمهوری اسلامی برای بزرگداشت ۱۳ آبان روز شهادت دانش آموزان به دست رژیم پهلوی، در دانشگاه تهران گرد آمدند و علیه دولت مریکا شعار دادند. بخشی از این جمعیت با شعار الله اکبر، لا اله الا الله و شعارهایی در ابراز پیوند با رهبر انقلاب،به سمت سفارتخانه امریکا در خیابان طالقانی به راه افتادند. پیشاپیشِ این جمعیت دانشجویانی بودند که برای تصرف سفارتخانه برنامه ریزی کرده بودند. پس از ورود به محوطه سفارتخانه، تفنگداران آمریکایی مستقر در آن برای جلوگیری از تصرف آن و ایجاد فرصت برای نابودکردن مدارک سری خود، با شلیک گاز اشک آور و تهدید با سلاح سعی کردند از ورود افراد جلوگیری کنند؛ اما دانشجویان آماده شهادت در راه خدا، درِ بزرگ سفارتخانه را با قیچی سیم بری بزرگی پاره کردند و با فریاد الله اکبر پس از حدود سه ساعت از راه زیرزمین وارد ساختمان سفارت شدند.

کارمندان سفارت ۱۵۰ تن بودند. ۷۹ کارمند ایرانی آن بی درنگ آزاد شدند، ده نفر از زنان و سیاه پوستان به دلیل منزلت ویژه زنان در اسلام و مظلومیت سیاهان در امریکا به فرمان امام خمینی (س) در ادامه آزاد شدند و سه نفر از اعضای سفارت ازجمله بروس لینگن (کاردار) به وزارت خارجه ایران پناه بردند و شش نفر ناپدید بودند که بعدها روشن شد آنان با اقدامات پنهانی جیمی کارتر، رئیس جمهور وقت امریکا و کمک سفارتخانه کانادا پنهانی از مرز خارج شده اند و در نهایت ۵۲ نفر به مدت ۴۴۴ روز گروگان در دست دانشجویان باقی ماندند .آنان پس از پایان بازجویی های اولیه، از غذای مناسب و کافی، کتاب های مورد علاقه، ورزش و بازی و جای مناسب خواب،دیدن فیلم و ارتباط مکاتبه ای با خانواده و دوستان و امکانات پزشکی بهره مند بودند.

دخالت های آمریکا در امور ایران پس از انقلاب اسلامی و ترس از کودتا علیه آن و به خطرافتادن تمامیت ارضی ایران ازجمله بر بدبینی دانشجویان به امریکا می افزود. از سوی دیگر، محمدرضا پهلوی در ۳۰ مهر ۱۳۵۸، با ثروتی انبوه از مصر به امریکا رفت و دولت امریکا با وجود خواسته ملت و دولت ایران برای تحویل او برای محاکمه، به آن بی اعتنایی کرد و اعتراض دانشجویان ایرانی به این کار را در امریکا سرکوب کرد؛ افزون بر این در دهم آبان ۱۳۵۸، مهدی بازرگان نخست وزیر دولت موقت و ابراهیم یزدی وزیر امور خارجه در هنگام برگزاری جشن های استقلال الجزایر، بدون اطلاع امام خمینی (س) با زبیگنیو برژینسکی مشاور امنیت ملی کارتر رئیس جمهور امریکا دیدار کردند و انتشار خبر آن تصور تازه ای از وجود توطئه از سوی امریکا در میان مردم ایران پدیدآورد. افکار عمومی ایران حرکت های جدایی طلب و ضدانقلابی مانند غائله ترکمن صحرا و کردستان را نیز از دسیسه های بیگانگان به ویژه امریکا می دانست.

از سوی دیگر، امام خمینی (س) در پیامی به مناسبت روز دانش آموز از دانش آموزان، دانشگاهیان و محصلان علوم دینی خواست با همه قدرت، حمله های خود علیه امریکا و اسرائیل را گسترش دهند و امریکا را وادار به بازگرداندن شاه جنایتکار کنند و توطئه بردن او به امریکا را محکوم سازند. این پیام نیز بر انگیزه های دانشجویان برای تصرف سفارت امریکا افزود و وقایع موفقیت آمیز دانشجویی سال ۱۹۶۸م فرانسه و حرکت دانشجویان آمریکایی علیه مداخله نظامی امریکا در ویتنام در جسارت دانشجویان برای تصرف سفارت بی تأثیر نبود.

تصرف کنندگان سفارتخانه، خود در نخستین اطلاعیه این مکان را مرکز جاسوسی و دلیل کار خود را اعلان اعتراض به دسیسه های امپریالیستی و صهیونیستی به مردم جهان و در بیانیه دوم، سفارتخانه امریکا را لانه جاسوسان و جنایتکاران و پایگاه ریچارد هلمزها، عضو سازمان جاسوسی آمریکا و مکان فرماندهی همه توطئه های پیش و پس از انقلاب علیه مردم ایران خواندند.

در یک نگاه کلی، از زمان برقراری رابطه رسمی میان ایران و امریکا و تأسیس سفارتخانه آن کشور در ایران در سال ۱۳۲۲ش/ ۱۹۴۴م، امریکا به ایران به چشم یک مستعمره نگریسته و از دخالت در امور ایران خودداری نکرده است. کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و سقوط دولت قانونی محمد مصدق، غائله آفرینی و تلاش برای تحریک و تجزیه اقوام ایرانی، مصونیت کارشناسان نظامی آمریکایی و خانواده های آنان از شمول قوانین ایران در مهر و تبعید امام خمینی (س) به خواست امریکا از ایران به دلیل اعتراض به این لایحه،غارت منابع طبیعی و انسانی ایران در طول سال ها با عقد قراردادهای سلطه جویانه،فروش انبوه تسلیحات نظامی به رژیم پهلوی،استفاده از ایران به عنوان پایگاه نظامی و حمایت از کشتار مردم به دست حکومت پهلوی در جریان انقلاب، نمونه ای از کارنامه امریکا در ایران است که در مجموع واکنش امام خمینی (س)، رهبران مبارزه و مردم مسلمان ایران را در پی داشته و پس از پیروزی انقلاب و شکل گیری نظام اسلامی نیز از یک سو دشمنی و دخالت دولت امریکا ادامه داشته و از سوی دیگر، امام خمینی (س) و مردم به مقابله با آن برخاسته اند.

طرح تسخیر سفارت امریکا را سه تن از دانشجویانِ هسته مرکزی انجمن های اسلامی دانشگاه ها به نام های ابراهیم اصغرزاده، حبیب الله بی طرف و محسن میردامادی به دیگر اعضا پیشنهاد کردند و تصویب شد و بعدها اصغرزاده خود را طراح اصلی این فکر نامید. حدود ۲۵۰ تن از دانشجویان در اجرای این طرح شرکت کردندکه نزدیک به شصت تن از آنان دختر بودند. دانشجویان از میان دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف، ملی (شهید بهشتی)، پلی تکنیک (امیرکبیر) و تهران انتخاب شده بودند. نقشه دقیق درون سفارت نیز آماده و قرار بود این موضوع با سیدعلی خامنه ای از اعضای رابط میان امام خمینی (س) و دانشگاه ها مطرح شود؛ اما با توجه به مسافرت حج وی، برای آگاهی یافتن امام خمینی (س)، موضوع با سیدمحمد موسوی خوئینی ها نماینده امام خمینی (س) در صدا و سیما در میان گذاشته شدو وی نیز مصلحت دید موضوع را با امام خمینی (س) در میان نگذارد و پس از تصرف سفارت در صورت مخالفت ایشان دانشجویان آن را ترک کنند. پس از تصرف سفارت، اصغرزاده سخنگو و معصومه ابتکار مترجم شدند. تصرف کنندگان سفارت در نخستین اطلاعیه، خود را دانشجویان مسلمان پیرو خط امام معرفی کردند و به افرادی که دانشجویان را با گروه های مارکسیستی یا سازمان آزادی بخش فلسطین یا عوامل نفوذی کا.گ. ب سازمان جاسوسی اتحاد شوروی در ارتباط می دانستند پاسخ دادند. دانشجویان در پایان ماجرا در ۳۰ دی ۱۳۵۹ نیز در اطلاعیه ای اعلام کردند به هیچ گروه سیاسی وابسته نیستند و انتخاب نام «دانشجویان مسلمان پیرو خط امام» به جهت پیروی از امام خمینی (س) بوده است.  دانشجویان به پیروی از امام خمینی (س) هم زمان با مراقبت از محل سفارت، جبهه های جنگ تحمیلی را نیز از یاد نبردند و بیش از سی نفر آنان مانند حسین علم الهدی و محمود شهبازی، عباس ورامینی، محسن وزواتی، محمد بهبهانی، مهدی رجب بیگی و رحمان یاعلی مدد در جبهه های دفاع مقدس به شهادت رسیدند و گروهی نیز مجروح شدند.

بازرگان رئیس دولت موقت به دلیل تفاوت دیدگاهش دربارهٔ انقلاب با دیدگاه امام خمینی (س) و به دلیل مسئولیت سیاسی کشور و تعهدات بین المللی با تصرف سفارت مخالف بود.

 یزدی وزیر امور خارجه طی مصاحبه ای از این رویداد ابراز تأسف کرد و قول داد تا همه تلاش خود را برای حل مسئله گروگان ها به کار گیرد.  کاردار سفارت از یزدی خواست دولت، سفارت را با حمله نظامی از دانشجویان پس بگیرد و او قول داد تا فردا صبح آنان را آزاد سازد؛ ولی تلاش دولت برای اخراج دانشجویان به جایی نرسید. بازرگان بعدها این کار را به زیان ایران و موجب همدردی بیشتر مردم و دولت آمریکا، توأم با پذیرش دستگاه منفور C. I. A شمرد و دلیل آورد که افکار عمومی امریکا که پس از جنگ ویتنام به آزادی گرایش داشت، دوباره به خودخواهی و جهانخواری گرایش پیدا کرد و جبهه اروپایی امریکا از این حادثه قوی تر شد. بازرگان در روز ۱۴ آبان ۱۳۵۸ به دلیل ناتوانی در اداره امور و دخالت های افراد غیرمسئول و اختلاف نظر در میان مسئولان در اداره کشور استعفا کردو امام خمینی (س) آن را پذیرفت و مسئولیت کشور را به شورای انقلاب سپرد.

مخالفان دولت موقت استعفای دولت را سقوط دولت و آن را معلول گروگان گیری و افشاگری دانشجویان خواندند؛ اما وی در مصاحبه تلویزیونی اعلام کرد ارتباطی میان اشغال سفارت و استعفای او وجود نداردو دیگر انقلابیان آن را به هدف در فشار قراردادن امام خمینی (س) و شورای انقلاب تلقی کردند.

دانشجویان پس از تصرف سفارت، حسینعلی منتظری را که از اعضای شورای انقلاب و در واقع از اعضای غیررسمی آن بود در جریان قرار دادند و قرار شد بیانیه ای برای پخش از اخبار ساعت ۱۴ صادر کنند سیدمحمد حسینی بهشتی از اعضای شورای انقلاب اسلامی و نایب رئیس خبرگان قانون اساسی، با تأیید ضمنی حرکت دانشجویان، سیاست امریکا را محکوم کرد؛ ولی شورای انقلاب به سفارش وی اعلام موضع نکرد. بهشتی در پاسخ به کاردار وزارت خارجه امریکا که با وی دراین باره تماس گرفته بود، ابراز کرد که پیش تر دربارهٔ رفتار امریکا در پذیرش محمدرضا پهلوی هشدار داده است و این کشور باید سعی کند که ایران را بهتر درک کند؛ شورای انقلاب در برابر حمایت عمومی مردم از تصرف کنندگان سفارتخانه، کار را به امام خمینی (س) سپرد و برای حل مسئله از ایشان کمک خواست؛ با این حال، گفته شده حمایت شورای انقلاب نیز از تریبون مجلس شورای اسلامی اعلام شد.

امام خمینی (س) که در زمان تصرف سفارت در قم ساکن بود، سیداحمد خمینی را برای آشناشدن با دیدگاه های تصرف کنندگان سفارت به تهران فرستاد و وی به علت ازدحام جمعیت در ورودی سفارت، با نردبان وارد محوطه شد. وی که در عین حال به دعوت دانشجویان در روز ۱۴ آبان به دیدار آنان رفته بود در چند مصاحبه بر لزوم حمایت از اقدام آنان تأکید کرد.

امام خمینی (س) که به فراوانی از سفارتخانه امریکا به عنوان «لانه جاسوسی» نام برده است در ۱۴ آبان ۱۳۵۸ در دیدار با کارمندان بیمه مرکزی با اشاره به تصرف سفارت، امریکا را شیطان بزرگ و سفارت امریکا را مرکز توطئه و جاسوسی خواند و تصرف سفارت امریکا به دست دانشجویان را تأیید و آن را انقلابی بزرگ تر از انقلاب اول نامید و علت هیاهوی امریکا را کوتاه شدن دست این دولت از ذخایر ایران دانست و تصرف سفارتخانه را واکنش طبیعی در برابر حمایت آن کشور از محمدرضا پهلوی شمرد. ایشان در ۱۶ آبان نیز در برابر تهدیدهای امریکا به مردم اطمینان داد که امریکا هیچ غلطی نمی تواند بکند و نیز حمایت نکردن گروه های چپ از این عمل دانشجویان را دلیل وابستگی آنان به امریکا خواند ایشان در ادامه نیز بارها عملکرد سفارتخانه و دولت امریکا در ایران را نقد و کار دانشجویان را تأیید کرد؛ چنان که عملکرد سفارت امریکا در ایران را نمونه نقض قوانین بین المللی و تجاوز به حقوق ملت ها نامید و اشغال این مرکز را برهم زننده امنیت دولت های ستمگر و نه ستمدیده و تبلور ظلم ستیزی و آزادی و روحیه توحید معنوی ملت ایران و نیز شکستن هیبت پوشالی امریکا خواند و آن را نشانه امکان مقابله با امریکا شمرد.

امام خمینی (س) در پاسخ آنیبال بوگیتی نماینده پاپ پل ششم رهبر کاتولیک های جهان که برای مذاکره دربارهٔ آزادی گروگان ها با پیام خصوصی پاپ به دیدار ایشان آمده بود، یادآور شد ملت ایران برای مدت پنجاه سال زیر یوغ استعمار و سلطه امریکا بود و چرا پاپ یا پاپ ها در تمام این دوران بی توجه بودند و به فکر دفاع از حقوق مردم نیفتادند؛ همچنین یادآور شد اگر امروز عیسی(ع) در اینجا بود، از کارتر در برابر کارهایش توضیح می خواست و مردم را از چنگال دشمنان خداوند و بشریت نجات می داد و آنان که ادعای نمایندگی وی را دارند، باید مانند او رفتار کنند. ایشان به احتمالِ حمله امریکا یا محاصره اقتصادی اشاره و تأکید کرد از این تهدیدها نمی ترسد و اگر امریکا در ایران نیروی نظامی پیاده کند با خیل عظیم افراد شهادت طلب روبه رو خواهد شد.

اقدام دانشجویان پیرو خط امام با حمایت قاطع و گسترده نهادها، گروه های سیاسی فعال و اقبال عمومی مردم مواجه شد و عملاً عاملی برای وفاق عمومی و همگرایی ملی فراهم کرد.

پس از تأیید امام خمینی (س) از کار دانشجویان، طبقات گوناگون مردم شبانه روز به سوی سفارت امریکا حرکت می کردند و با راهپیمایی ها و شعارها، به ابراز احساسات می پرداختند. احساسات ضد آمریکایی در کشور اوج گرفت و پرچم امریکا و مترسک کارتر و پهلوی، به نشانه ابراز تنفر، هر روز آتش زده می شد .سیدعبدالله شیرازی از مراجع تقلید ساکن مشهد طی پیامی به امام خمینی (س) از کار دانشجویان حمایت کرد و ایشان در پاسخ، این کارِ دانشجویان را شجاعانه و موجب تقویت روحیه مبارزان راه اسلام و یأس دشمن و اتحاد مردم در رسیدن به پیروزی نهایی خواند. شخصیت های مذهبی و سیاسی گوناگونی با دانشجویان دیدار کردند، حسینعلی منتظری، سیدعلی خامنه ای و محمدعلی رجایی از آن جمله بودند. نهادها و بیشتر گروه های سیاسی نیز از عمل دانشجویان حمایت کردند و موجی از احساسات ضد آمریکایی در کشور به راه افتاد و این عمل به نماد مبارزه با امریکا تبدیل شد و شور انقلابی تازه ای به توده مردم داد. نهضت آزادی دو روز پس از تصرف سفارت امریکا با صدور بیانیه ای این اقدام را بزرگ ترین عمل انقلابی و انقلابیان مسلمان معرفی کرد و آمریکا را سردسته استعمارگران و دشمن بزرگ مردم مستضعف جهان دانست. مردم قم کفن پوشان به حمایت از دانشجویان در تهران راهپیمایی کردندو روستاییان و کشاورزان ورامین برای حمایت از انقلاب و مقابله با تهدیدهای امریکا پابرهنه به محل سفارت آمدند. دانشجویان همه روزه در آستانه درِ اصلی سفارت با مردم صحبت می کردند و مردم افزون بر حضور در محل سفارت با نوشتن طومار و نامه حمایت خود را از کار دانشجویان اعلام می کردند. پیشمرگان مسلمانِ کُرد که در شهرهای غربی به مبارزه با ضدانقلاب مشغول بودند نیز در اطلاعیه ای ذلت و زبونی ضدانقلاب را از نتایج تصرف سفارتخانه امریکا شمردند. گروه های چپ داخلی نیز به شدت منفعل و دنباله رو شدند و موازنه سیاسی-روانی به سود انقلاب تغییر کرد. سازمان مجاهدین خلق کوشید با تصرف کنسولگری آمریکا در شیراز و تبریز سوار موج شود که آن نیز با حضور مردم و دانشجویان شکست خورد و مجبور به تخلیه کنسولگری ها بازرگان نیز بعدها اذعان کرد تصرف سفارتخانه آمریکا، ملت ایران را آبدیده تر کرد.

از دستاوردهای مهم تصرف سفارتخانه امریکا آشکارشدن توطئه های گوناگون سفارت علیه ایران و انقلاب اسلامی و دیگر کشورهای جهان بود. اسناد بیانگر آن است که سفارت امریکا افزون بر دخالت در امور ایران و کمک به نفوذ و پیشرفت طرفداران غرب برای منصرف کردن انقلاب از مسیر خود، مرکزی برای نظارت و جاسوسی در امور دیگر کشورها نیز بوده است. امریکاییان پیش از ورود دانشجویان بخشی از مدارک سرّی را با دستگاه پودر کردند؛ ولی موفق به نابودکردن همه اسناد نشدند و بیشتر سندهای محرمانه را به وسیله ماشینِ کاغذخردکنی، خرد کرده بودند؛ اما دانشجویان آنها را با دقت دوباره به هم چسباندند.

 مدارک غیرقابل انکاری که به دست آمد ثابت می کرد بسیاری از اغتشاشات در مدرسه ها و کارخانه ها ریشه در سفارت امریکا دارد و ارتباط افراد و جریان های سیاسی با امریکا به ویژه تجزیه طلبان در کردستان را افشا می کرد. همچنین ارتباط برخی از اعضای دولت موقت ازجمله عباس امیرانتظام سخنگوی دولت موقت با سفارت، تماس مأموران سیاسی سفارت با یکی از مقامات وزارت امور خارجه، تماس با مخالفان جمهوری اسلامی ایران به هدف جایگزینی برای امام خمینی (س)، کسب اطلاعات سرّی دربارهٔ نیروهای مسلح ایران و نفوذ در آن و اطلاعاتی دربارهٔ ارتباط سران عرب با اسرائیل، ازجمله اطلاعاتی بود که از این مدارک به دست آمد. امام خمینی (س) نیز تأکید کرد حتی اگر سندی دربارهٔ ایشان نیز پیدا شد آن را افشا کنند؛ اما همه تحلیل ها و اسناد سفارت در این نکته اتفاق نظر داشتند که ایشان دارای اعتماد به نفس و قاطعیتی شگفت انگیز بوده و به هیچ قیمتی حاضر به فروش عقاید و سازش دربارهٔ دیدگاه های خود نیست و تلاش آنان برای تأثیرگذاشتن او بی نتیجه مانده است. این مدارک پس از تنظیم به صورت موضوعی در پانزده هزار برگ سند و در هشتاد جلد منتشر شد که در چاپ جدید به یازده جلد و ۸۶۲۰ صفحه رسیده است.

امریکا به جای پاسخگویی دربارهٔ دخالت در امور ایران و حمایت از محمدرضا پهلوی، به میدان مبارزه آمد. وزارت خارجه امریکا طی اطلاعیه ای از کار دانشجویان ابراز نگرانی کرد. رمزی کلارک دادستان سابق امریکا و ویلیام میلر از اعضای برجسته کمیته ضد جاسوسی سنا برای مذاکره با امام خمینی (س) به ایران فرستاده شدند. آن دو تا آسمان ترکیه آمدندکه امام خمینی (س) ضمن رد ملاقات اعلام کرد هیچ کس از اعضای شورای انقلاب حق دیدار با آنان را ندارد و در صورت تحویل محمدرضا پهلوی و خودداری امریکا از جاسوسی بر ضد ایران، راه مذاکره در موضوعاتی که به نفع ملت ایران است باز خواهد بود. در دومین روز ماجرا، امریکا شرایط پیشنهادی ایران مبنی بر درخواست بازگرداندن پهلوی را رد کرد.

امریکا در ادامه برای آزادی افراد خود به اقدامات شدیدی دست زد. شورای امنیت به درخواست امریکا تشکیل و گروگان گیری را محکوم کرد و از ایران خواست نماینده ای به شورا بفرستد که امام خمینی (س) به دلیل نفوذ امریکا در شورا و پیش بینی محکومیت ایران، از فرستادن نماینده به شورای امنیت جلوگیری کرد. ایشان با اعلام مخالفت با نتایج شورای امنیت تأکید کرد حکم قانونی باید در ایران و محل جنایت انجام گیرد. امریکا مسئله را به دیوان لاهه نیز فرستاد و دیوان در ۲۴ آذر ۱۳۵۸ ایران را محکوم کرد. محمدرضا پهلوی نیز از امریکا به پاناما رفت و دانشجویان این امر را نوعی برنامه ریزی جدید سیاسیِ امریکا تلقی کردند. شورای انقلاب رأی دادگاه لاهه را نپذیرفت.

 تعدادی از سیاستمداران آمریکایی (مانند زبیگنیو برژینسکی مشاور امنیت ملی) خواستار شدت عمل بیشتر دولت امریکا علیه ایران شدند و دخالت نظامی را برای حل مسئله گروگان گیری لازم دانستند. در روزهای پایانی دسامبر ۱۹۸۰ مصادف با آغاز دی ۱۳۵۸، حساب های ارزی ایران در امریکا که گفته می شد بالغ بر ۱۳ میلیارد دلار بوده و ۵/۸ میلیارد دلار آن مورد پذیرش امریکا بود مسدود شد. سفر کورت والدهایم، دبیرکل سازمان ملل در ژانویه ۱۹۸۰/ ۱۱ دی ۱۳۵۸، به ایران برای متقاعدکردن مقامات ایرانی برای اجازه به دادگاه لاهه به منظور رسیدگی به شکایت ایران علیه محمدرضا پهلوی (و گذشت ایران از شرط استرداد وی برای آزادی گروگان ها) شکست خورد و به دنبال آن امریکا با صدور بیانیه ای، از ۲۳ دی ۱۳۵۸ به محاصره اقتصادی ایران پرداخت و دارایی های ایران در بانک های خود را توقیف کرد؛ ولی به دلیل مخالفت شوروی موفق نشد از طریق شورای امنیت تحریمی بین المللی علیه ایران به اجرا درآورد.

جیمی کارتر در ۱۹ فروردین ۱۳۵۹ طی پیامی رادیو-تلویزیونی، روابط امریکا با ایران را تمام شده خواند و امام خمینی (س) در ۲۰ فروردین از آن استقبال کرد و آن را دلیل ناامیدشدن امریکا از ایران و آن را از بهترین کارهای کارتر شمرد و افزود ملت رزمنده ایران اگر برای این کار جشن بگیرد حق دارد. مردم از قطع رابطه با امریکا استقبال کردند و با راهپیمایی پس از نماز جمعه و پخش شیرینی و چراغانی شادمانی خود را نشان دادند. امریکا به ادعای نجات گروگان ها و در واقع برای به شکست کشاندن انقلاب اسلامی و نشان دادن قدرت امریکا در جهان عملیاتی نظامی را در شب ۴ اردیبهشت ۱۳۵۹ در صحرای طبس به اجرا گذاشت که با وقوع طوفان شن با ناکامی روبه رو شد. این واقعه امریکا را تحقیر کرد و بالگردهای سوخته امریکا در صحرای طبس نماد ناتوانی این کشور در دستیابی به اهدافش گردید و زمینه خیزش وسیع تر ملت های مسلمان را فراهم کرد. کارتر نیز در انتخابات ریاست جمهوری شکست خورد.

تصرف سفارتخانه امریکا پیامدهای مهمی در منطقه و جهان برای ایران و امریکا داشت. این واقعه به خبر نخست جهان تبدیل شد و ابهت امریکا را شکست و به ملت هایی که شعار و تلاش علیه امریکا را در ذهن خود راه نمی دادند فهماند که می توان در برابر ابرقدرت امریکا ایستاد و سفارتخانه امریکا در کشورهای پاکستان و لیبی به آتش کشیده شد.

امام خمینی (س) به این اثرِ جهانی با این بیان که می شود با امریکا طرف شد و لانه جاسوسی او را هم تصرف کرد اشاره کرده است. پس از این واقعه شماری از مسلمانان غیر ایرانیِ اسپانیا با حضور در محل سفارت ایران همبستگی خود را با انقلاب اسلامی و امام خمینی (س) اعلام کردند. گروهی از آمریکاییان نیز کمیته ای را با عنوان کمیته موافقت تصرف سفارت تأسیس کردند و از بازگرداندن پهلوی حمایت کردند. دولت سوریه، لیبی، الجزایر، اتحادیه جوانان و دانشجویان جمهوری دموکراتیک خلق کره، کمیته ویتنامی همبستگی مردم آسیا و آفریقا و کنکره ملی آفریقا از انقلاب اسلامی در برابر تهدیدات امریکا حمایت کردند.

انفعال گروه های چپ گرا از نسبت دادن اتهامِ غربی و آمریکایی به انقلاب و انقلابیان و ادعای جلوداری در مبارزه با امریکا و بی اعتبارشدن امریکا در جهان از دیگر پیامدهای آن بود. ناکامی امریکا در نجات دادن گروگان ها مایه از میان رفتن بیشتر ابهت امریکا در جهان شد و شکست کارتر در انتخابات ریاست جمهوری از پیامدهای دیگر آن بود که به اذعان سیاستمداران امریکا نتیجه انتخابات را ایران رقم زد؛ موضوعی که امام خمینی (س) آن را پیش بینی کرده بود. از سوی دیگر، کشورهای عضو ناتو و ژاپن واردات نفت خود را از ایران کاهش دادند؛ اما شوروی با هر نوع تحریم اقتصادی ایران صریحاً مخالفت کرد.

امام خمینی (س) در چهارم اسفند ۱۳۵۸ تصمیم گیری در موضوع گروگان ها را به نخستین مجلس شورای اسلامی که در آستانه تشکیل بود واگذار کرد؛ با این حال، پس از طرح دبیرکل سازمان ملل مبنی بر اعزام هیئت پنج نفره بین المللی به ایران برای بررسی اسناد دخالت های امریکا و دیدار با گروگان ها که به تدریج به آزادی آنها در برابر آزادسازی اموال ایران از سوی دولت امریکا منجر می شد، شورای انقلاب با بررسی دقیق طرح و مشورت با امام خمینی (س) آن را پذیرفت؛ اما پس از پیام امام خمینی (س) به ملت ایران دربارهٔ چگونگی کار این هیئت و پیروی نکردن دانشجویان از شورای انقلاب در صدور مجوز برای دیدار، هیئت بدون نتیجه گرفتن ایران را ترک کرد و شورای انقلاب در حل مشکل ناکام ماند. امام خمینی (س) در پیام خود که در ۲۰ اسفند صادر شد تأکید کرده بود که رونوشت همه مدارک دخالت امریکا و محمدرضا پهلوی در اختیار هیئت یادشده قرار گیرد و دیدار با گروگان هایی که در پرونده جنایات امریکا و پهلوی دخالت دارند، برای بازجویی آزاد است و هیئت در صورتی که نظر خودشان را دربارهٔ جنابات پهلوی و دخالت های امریکا در تهران اعلام کنند، می توانند با تمام گروگان ها دیدار کنند. ایشان در این پیام با اعلام دوباره حمایت از شورای انقلاب و رئیس جمهور بر ضرورت وحدت همه اقشار و نیز مقابله و مبارزه با آمریکا، ابرقدرت ها و ستمگران شرق و غرب تأکید کرد.

پس از این، مجلس شورای اسلامی، در نخستین جلسه خود، کمیسیون ویژه ای به نام کمیسیون بررسی و حل مسئله گروگان ها تشکیل داد. محمدرضا پهلوی در ۷ مرداد ۱۳۵۹ بر اثر بیماری سرطان خون در قاهره جان سپرد.

امام خمینی (س) در ۲۱ شهریور ۱۳۵۹ در پیام به حاجیان، شرایط مشخص تری را برای آزادی گروگان ها بیان کرد که اساس کار کمیسیون ویژه قرار گرفت. کمیسیون مجلس در ۱۱ آبان ۱۳۵۹ گزارشی از موضوع تهیه و در مجلس قرائت کرد. مجلس نیز در پایان قطعنامه ای صادر کرد که بر اساس آن، چهار شرط برای آزادی گروگان ها قرار داده بود:

• آزادشدن دارایی های ایران؛
• ختم همه دعاوی و قرار توقیف ها علیه ایران؛
• برگرداندن اموال محمدرضا پهلوی و خانواده او؛
• دخالت نکردن امریکا در امور داخلی ایران.

هیئت دولت وقت به ریاست محمدعلی رجایی برای اجرای قطعنامه وارد عمل شد. به دلیل قطع رابطه ایران و آمریکا، دولت الجزایر مبادله نظر دو دولت را بر عهده گرفت. از سوی آمریکا وارن کریستوفر، معاون وزیر خارجه و از طرف ایران بهزاد نبوی وزیر مشاور در امور اجرایی با گروهی از کارشناسان بانک مرکزی و وزارت خارجه و مشاوران حقوقی، مذاکرات غیر مستقیمی را با نظارت دولت الجزایر میان دولت ایران و امریکا آغاز کردند که حدود دو ماه به درازا کشید و در ۲۹ دی ۱۳۵۹، به انتشار بیانیه الجزایر انجامید و ایران و امریکا آن را به طور جداگانه پذیرفتند. در این مذاکرات شرایط چهارگانه مجلس ایران مبنای گفتگو قرار گرفت و برای اجرای هر شرط راهکارهایی در نظر گرفته شد و قرار شد هم زمان با اجرای بیانیه گروگان ها آزاد شوند. به علت حاضرنبودن ایران بر سر میز مذاکره با امریکا به جای قرارداد از کلمه بیانیه استفاده شد و دولت الجزایر گفتگوهای مورد توافق را به صورت بیانیه ای منتشر کرد و دو طرف آن را امضا کردند. بیانیه الجزایر حاوی سه سند بود: اصول کلی، بیانیه دربارهٔ حل و فصل دعاوی و سند تعهدات. سند اخیر ناظر به تعهدات مالی خاصی بود که باید هم زمان با اجرای بیانیه اجرا می شد. اصول کلی شیوه اجرای چهار شرط مجلس را مشخص می کرد. بیانیه حل و فصل دعاوی نیز بیان کننده ضوابط اجرایی شرایط و ارجاع دعاوی ایران و امریکا به حکمیت بین المللی بود. متن رسمی بیانیه به زبان انگلیسی صادر شد و ترجمه فارسی آن به امضای نماینده دولت ایران رسید.

 مهم ترین موضوعاتی که در بندهای اصول کلی آمد عبارت بودند از: آزادی ۵۲ گروگان، پس گرفتن دعوای امریکا علیه ایران از دیوان لاهه، لغو و حل و فصل دعاوی مطروح علیه ایران در محکمه های آمریکایی یا سایر دیگر کشورها از طریق ارجاع آن به یک داوری بین المللی، لغو تحریم های تجاری امریکا علیه ایران، تشکیل دیوان داوری ایران-امریکا برای رسیدگی به دعاوی اتباع هر یک از دو دولت علیه دولت مقابل، همچنین دعاوی دو دولت علیه یکدیگر. در بیانیه «حلّ و فصل دعاوی» نیز توافق گردید که هیئت داوری نُه نفره به نام دیوان داوری ایران-امریکا در شهر لاهه هلند تشکیل شود تا به دعاوی طرفین شامل دعاوی اتباع طرفین، دعاوی تجاری طرفین، دعاوی ناشی از تفسیر و اجرای بیانیه الجزایر و غیره رسیدگی کند.

 برابر بیانیه الجزایر، در مقابل آزادکردن گروگان ها، باید دولت امریکا حساب های مسدودشده ایران را آزاد می کرد و امریکا شکایتی درباره اسارت گروگان ها و ایران شکایتی در مورد بستن حساب های خود اظهار نمی کرد. علی رغم خواسته کارتر، گروگان ها ۳۰ دی ۱۳۵۹ پس از برگزاری مراسم تحلیف رئیس جمهور جدید امریکا آزاد شدند. دولت رجایی از هیچ تلاشی برای خنثی کردن پیامدهای منفی این جریان فروگذار نکرد و سعی کرد از امکانات حقوقی موجود استفاده بهینه کند. می توان گفت بیانیه الجزایر در مجموع دستاوردی مثبت برای ایران بود و برخی از ضعف های آن ناشی از ناهماهنگی های دوران اولیه انقلاب، کمبود نیروی متخصص در عرصه حقوق بین الملل و کارشکنی های رئیس جمهور وقت، سیدابوالحسن بنی صدر و رئیس بانک مرکزی در برابر دولت رجایی بود؛ ولی برخی از گروه های داخلی مخالفِ دولت رجایی و برخی از مطبوعات ازجمله روزنامه «میزان» نشریه نهضت آزادی، امضای بیانیه الجزایر را خیانتی جبران ناپذیر خواندند؛ اما امام خمینی (س) به دلیل شرایط جنگی کشور اجازه مقابله با آنها را به رجایی نداد. رجایی در گزارش به مجلس شورای اسلامی آثار معنوی این قرارداد را به مراتب بیشتر از آثار مادی آن شمرد و تعهد امریکا به دخالت نکردن در امور ایران را پیروزی بزرگ خواند. بهزاد نبوی از اعضای تیم مذاکره کننده عمل نکردن امریکا به بیشتر تعهدات خود و مصادره بسیاری از سپرده های ایران به نفع شرکت ها و مؤسسه های آمریکایی را مربوط به تخلف امریکا و نه نقص بیانیه شمرده است.

منابع

آقایی، عباس، عقاب در آتش، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۵ش.

ابتکار، معصومه، تسخیر، اولین روایت مکتوب از درون سفارت تسخیرشده امریکا در تهران، تهران، اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

اسماعیلی، خیرالله، دولت موقت، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

افتخار جهرمی، گودرز، دیوان داوری دعاوی ایران، ایلات متحده و عملکرد آن در قلمرو حقوق بین الملل، مجله تحقیقات حقوقی، شماره ۱۵, ۱۳۷۳ش.

امام خمینی (س)، سیدروح الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

انصاری، حمید، مهاجر قبیله ایمان، نگاهی به زندگی نامه یادگار امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

بازرگان، مهدی، انقلاب ایران در دو حرکت، تهران، نویسنده، چاپ دوم، ۱۳۶۳ش.

بازرگان، مهدی، مشکلات و مسائل نخستین سال انقلاب، ناشر عبدالعلی بازرگان، چاپ اول، ۱۳۶۱ش.

باقی، عمادالدین، انقلاب و تنازع بقا، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

برّی دیزجی، علی و دیگران، روزها و رویدادها، تهران، زهد، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

جام نیوز، پایگاه اطلاع رسانی، ۲۵/۸/۱۳۹۴ش.

جردن، هامیلتون، بحران (سال آخر ریاست جمهوری کارتر)، ترجمه محمد طاهری مقدم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.

جمهوری اسلامی، روزنامه، ۵/۹/۱۳۵۸.

جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۵/۹/۱۳۵۸.

جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۶/۹/۵۸.

جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۳/۱/۱۳۵۹.

جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۵/۱/۱۳۵۹.

جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۲/۸/۱۳۵۹.

جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۵/۸/۱۳۵۹.

جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۲/۱۰/۱۳۵۹.

جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۱/۸/۱۳۹۴.

جمهوری اسلامی، روزنامه، ۵/۲/۱۳۹۵ش.

چارلی، بکویث، حادثه طبس، ترجمه دفتر انتشارات اسلامی، قم، ۱۳۶۷ش.

حبیبی، حمید، آثار تسخیر لانه جاسوسی از دیدگاه حضرت امام و مقام معظم رهبری، مجله حصون، شماره ۳۲، ۱۳۹۰ش.

خلیلی، اکبر، گام به گام با انقلاب، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

خمینی، سیداحمد، مجموعه آثار یادگار امام، حجت الاسلام و المسلمین حاج سیداحمد خمینی، مؤسسه تنظیم …، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.

خوش زاد، اکبر، مجلس شورای اسلامی، دوره اول، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

درویشی سه تلانی، فرهاد، سیره عملی امام خمینی (س) در اداره امور کشور (۱۳۵۷–۱۳۶۸)، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

دهشیار، حسین، تحولات سیاسی ایران، از سال ۱۳۴۲–۱۳۵۸، چاپ شده در تحولات سیاسی-اجتماعی ایران ۱۳۵۷–۱۳۲۰، تدوین مجتبی مقصودی، تهران، روزنه، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

ذاکری، علی اکبر، طلوع خورشید، سال شمار زندگانی امام خمینی (س) قدس سره، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۹۱ش.

رجایی، محمدعلی، روزنامه اطلاعات، ۶/۱۱/۱۳۵۹ش.

رجایی فر، فروز، روزنامه شرق، ۱۹/۸/۱۳۹۴ش.

رضوی، مسعود، هاشمی و انقلاب، تهران، همشهری، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

روبین، باری، جنگ قدرت ها در ایران، ترجمه محمود مشرقی، بی جا، آشتیانی، چاپ اول، ۱۳۶۳ش.

زرگر، علی اصغر، کودتای ۲۸ مرداد، چاپ شده در تحولات سیاسی-اجتماعی ایران ۱۳۵۷–۱۳۲۰، به اهتمام مجتبی مقصودی، تهران، روزنه، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

سائلی کرده ده، مجید، شورای انقلاب اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

سحابی، عزت الله، در شورای انقلاب چه گذشت (گفتگو)، مجله ایران فردا، شماره ۵۲، ۱۳۷۷ش.

ستوده، امیررضا و حمید کاویانی، بحران ۴۴۴روزه در تهران، تهران، مؤسسه نشر و تحقیقات ذکر، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

سولیوان، ویلیام، مأموریت در ایران، ترجمه محمود مشرقی، تهران، هفته، چاپ سوم، ۱۳۶۱ش.

شاه علی، احمدرضا، انقلاب دوم.

تسخیر لانه جاسوسی آمریکا، آثار و پیامدها، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

شولسکی، آبرام، نبرد بی صدا، ترجمه معاونت پژوهشی دانشکده اطلاعات، تهران، دانشکده امام باقر(ع)، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

صدیقی، وحیدالزمان، انقلاب اسلامی ایران از نگاه دیگران، ترجمه مجید روئین تن، تهران، اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.

طیرانی، بهروز، روزشمار روابط ایران و آمریکا، تهران، وزارت خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

عمید زنجانی، عباسعلی، انقلاب اسلامی و ریشه های آن، تهران، کتاب سیاسی، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.

فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.

فوزی تویسرکانی، یحیی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی در ایران، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

قاسمی، مرتضی، بررسی علل و زمینه های شکل گیری انقلاب دوم، مجله یا لثارات الحسین، شماره ۲۹۷.

قمی، حسین، عاشق کمنامی، روزنامه ایران، ۱۲/۳/۱۳۹۵ش.

کرباسچی، غلامرضا، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، تهران، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.

کیهان، روزنامه، ۲۱/۲۱/۱۳۵۸ش.

گروه تحقیقات، اشغال لانه جاسوسی آمریکا، زمینه ها و پیامدها، مجله حضور، شماره ۸، ۱۳۷۳ش.

لدین، مایکل، شاه و کارتر، ترجمه مهدی افشار، تهران، دنیای کتاب، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.

محبّی، محسن، بیانیه الجزایر و دیوان داوری دعاوی ایران-ایالات متحده، تهران، خط سوم، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.

محمدی، منوچهر، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، اصول و مسائل، تهران، دادگستر، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

مرکز مطالعات و پژوهشهای راهبردی سازمان بسیج دانشجویی، دخالت های امریکا در ایران به روایت اسناد لانه جاسوسی، تهران، آرمان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

مک کی، ساندرا، ایرانی ها، ایران، اسلام و روح یک ملت، ترجمه شیوا رویگریان، تهران، ققنوس، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

منتظری حسینعلی، خاطرات آیت الله منتظری، قم، بی نا، ۱۳۷۹ش.

مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، اسناد لانه جاسوسی آمریکا، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، کودتای نوژه، تهران، چاپ چهارم، ۱۳۸۴ش.

موسوی اردبیلی، سیدعبدالکریم، غائله چهارده اسفند ۱۳۵۹، تهران، نجات، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.

نبوی، بهزاد، پاسخ به نقد بیانیه عمومی الجزایر، مجله سیاست خارجی، سال پنجم، شماره ۲، ۱۳۷۰ش.

نجمی، ناصر، از سیدضیاء تا بازرگان، تهران، نویسنده، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.

ولز، تیم، ۴۴۴ روز خاطرات گروگان ها از دوران تسخیر لانه جاسوسی آمریکا، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران، رجاء، چاپ دوم، ۱۳۶۸ش.

هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال های ۱۳۵۷–۱۳۵۸، انقلاب و پیروزی، به کوشش عباس بشیری، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

Lescht. David W. The Middle East and the United States: A Historical and Political Reassessment، ۲۰۰۳م.