تألیفات و آثار امام خمینی (س)

مقدمه

بخش اول: رده بندی آثار

بخش دوم: ادوار تالیف

بخش سوم: آثار به تفکیک علوم

بخش چهارم: عرفان

بخش پنجم: فلسفه و کلام

بخش ششم: اخلاق

بخش هفتم: فقه

بخش هشتم: اصول فقه

بخش نهم: تفسیر و حدیث

بخش دهم: پیام ها و نامه ها

امام خمینی (س)، در علوم گوناگون اسلامی، اهل تألیف، تصنیف و حاشیه نگاری و تقریرنویسی نیز بوده است. تألیفات ایشان را می توان به دو دوره تقسیم کرد: دوره اول: از سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۲۳ش تألیفات این دوره بیشتر رویکرد عرفانی ـ اخلاقی دارند و دوره دوم: از سال ۱۳۲۴ تا ۱۳۵۶ش محور تألیفات این دوره، فقهی و اصولی است.

تألیفات امام خمینی (س) با تفکیک علوم به شرح ذیل است: در عرفان: شرح دعاء السحر، التعلیقة علی الفوائد الرضویه، مصباح الهدایة، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، سرّ الصلاة و آداب الصلاة.

در فلسفه و کلام: الطلب و الاراده، کشف اسرار و رسالة الزوراء.

دراخلاق: شرح حدیث جنود عقل و جهل و شرح چهل حدیث.

در فقه استدلالی: کتاب الطهار، المکاسب المحرمه و کتاب البیع، رسالة فی التقیه، فائدة فی لزوم التبیّن الفعلی للفجر فی اللیالی المقمره، رسالة فی فروع العلم الاجمالی، الخلل فی الصلاة و ولایت فقیه.

در فقه فتوایی: تعلیقة علی وسیلة النجاة، التعلیقة علی العروة الوثقی، حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم خراسانی، نجاة العباد، زبدة الاحکام، مناسک حج، استفتائات و تحریر الوسیله.

در اصول فقه: انوار الهدایة، مناهج الوصول، الرسائل، الفوائد الخمسه، الفوائد و لمحات الأصول.

در تفسیر و حدیث: تفسیر سوره های حمد، توحید و قدر، آیات الأحکام و تصحیح جلد غدیر از کتاب عبقات الأنوار.

امام خمینی (س)، گفتارها و نوشتارهایی دارد که به صورت کامل  در صحیفه امام و در ۲۲جلد منتشر شده است.

امام خمینی (س)، اداء المفروض من شرح أرجوزة العروض و برخی از اشعار شاعران را با خط خود بازنویسی کرده است. چنان که کتاب دیوان امام، اشعار به جای مانده از ایشان است.

امام خمینی (س) افزون بر فعالیت های سیاسی و اجتماعی و داشتن کرسی تدریس، در علوم گوناگون اسلامی، اهل تألیف، تصنیف و حاشیه نگاری و تقریرنویسی نیز بوده است. تنوع و ابعاد نوشته های ایشان نشان از احاطه علمی و جامعیت ایشان در علوم اسلامی دارد.

آثار امام خمینی (س) را به اعتبارات مختلف می توان در چند رده ذکر کرد: بخشی از آنها تألیف اند مانند کتاب البیع، شماری شرح اند مانند شرح حدیث جنود عقل و جهل، پاره ای تقریرند مانند لمحات الأصول، برخی تعلیقه و حاشیه اند مانند تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس و حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم.

امام خمینی (س) در علوم مختلف اسلامی اعم از فقه، اصول فقه، عرفان و اخلاق تألیف داشته است که می توان آنها را به دو دوره متمایز تقسیم کرد:

• دوره اول: از سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۲۳ش/ ۱۳۴۷ تا ۱۳۶۳ق. در این دوره تألیفات امام خمینی (س) بیشتر رویکرد عرفانی ـ اخلاقی دارند.
• دوره دوم: از سال ۱۳۲۴ تا ۱۳۵۶ش/ ۱۳۶۴ تا ۱۳۹۷ق. محور تألیفات ایشان در این دوره، فقهی و اصولی است.

ایشان در دوره دوم، به جز رساله الطلب و الاراده که آن را به مناسبت بحث اصول فقه نگاشته است، اثری فلسفی و عرفانی ندارد؛ همان گونه که در دوره نخست به جز برخی رساله های مختصر، هیچ اثر فقهی یا اصولی ندارد.

تألیفات امام خمینی (س) با تفکیک علوم به شرح ذیل است:

عرفان

«شرح دعاء السحر» که نخستین تألیف امام خمینی (س) به شمار می رود شرحی عرفانی بر دعای سحر است؛ دعایی که از امام باقر(ع) نقل شده است. ایشان نگارش این اثر را در سال ۱۳۰۷ش/ ۱۳۴۷ق و در ۲۷سالگی به پایان رسانده است .

اثر دیگر ایشان، التعلیقة علی الفوائد الرضویه است که تعلیقه ای بر شرح قاضی سعید قمی بر حدیث رأس الجالوت می باشد که از امام رضا(ع) روایت شده است. امام خمینی (س) این اثر را در سال ۱۳۰۸ش/ ۱۳۴۸ق نوشته است .

ایشان کتاب مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه را در سال ۱۳۰۹ش/ ۱۳۴۹ق تألیف کرده و در آن افزون بر دسته بندی و بیان یک دوره از اصلی ترین مسایل عرفان نظری، حقیقت خلافت محمدیه(ص) و ولایت علویه(ع) را به بحث گذاشته و تبیین کرده است.

امام خمینی (س) در سال های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۴ش/ ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۴ق از ۲۷ تا ۳۴سالگی دو کتاب شرح فصوص الحکم و مصباح الانس را نزد استاد خود محمدعلی شاه آبادی فرا می گرفت و هم زمان بر این دو کتاب تعلیقاتی نوشته است که با عنوان تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس منتشر شده است. این تعلیقه ها، حواشی توضیحی و انتقادی ایشان بر دو کتاب پراهمیت شرح فصوص الحکم از داوودبن محمود قیصری و نیز مصباح الانس بین المعقول و المشهود فی شرح مفتاح غیب الجمع و الوجود از ابن حمزه فناری است سرّ الصلاة یا معراج السالکین و صلاة العارفین نوشته دیگری برای خواص از اهل عرفان و سلوک است که امام خمینی (س) آن را در سال ۱۳۱۸ش/ ۱۳۵۸ق نگاشته و در آن به بیان اسرار معنوی نماز پرداخته است آداب الصلاة نیز کتابی اخلاقی ـ عرفانی دربارهٔ آداب نماز و نمازگزاران است که ایشان در سال ۱۳۲۱ش/ ۱۳۶۱ق تألیف کرده است.

امام خمینی (س) در زمان تدریس دوره دوم اصول فقه، رساله «الطلب و الاراده» را که دربردارنده بحث های کلامی ـ فلسفی جبر و تفویض است، به صورت مستقل تألیف کرده است.از ایشان تعلیقه ای بر دیدگاه ملاصدرا در اسفار دربارهٔ حدیث «ما تردّدتُ فی شیءٍ انا فاعله کتردّدی فی قبض روح عبدی المؤمن» نیز گزارش شده است. این نوشته در دو شماره ۱۱ و ۱۸ مجله کیهان اندیشه در سال ۱۳۶۶ و ۱۳۶۷ به چاپ رسیده است.

کشف اسرار کتابی انتقادی، کلامی و اجتماعی است که در آن امام خمینی (س) کوشیده شبهات نویسنده کتاب اسرار هزارساله را دربارهٔ برخی از باورهای شیعه پاسخ دهد. این کتاب در سال ۱۳۲۳ نوشته و بدون ذکر نام نویسنده و ناشر، منتشر شده است .

«رسالة الزوراء» رساله ای است که ایشان آن را استنساخ کرده است. این رساله در مباحث فلسفی و عرفانی است و در چهاردهم ربیع الاول ۱۳۴۹ق/ مرداد ۱۳۰۹ به انجام رسیده است.

شرح حدیث جنود عقل و جهل اثری عرفانی ـ اخلاقی و مشتمل بر مباحث عرفان نظری و عملی، مباحث فلسفی و تفسیر احادیث به همراه توصیه های اخلاقی است و نگارش آن در دوم ماه رمضان سال ۱۳۶۳ق/ ۳۰ مرداد ۱۳۲۳ در شهر محلات پایان یافته است

اربعین یا شرح چهل حدیث در تبیین و تفسیر چهل حدیث از معصومان(ع) است که به رسم اربعین نویسی نگاشته شده و در سال ۱۳۵۸ق/ ۱۳۱۸ش به پایان رسیده و در آن ضمن توضیح و تبیین امام خمینی (س)، چهل حدیث، مباحث عرفانی فلسفی و اخلاقی به بحث گذاشته شده است.

در فقه استدلالی، آثار علمی امام خمینی (س) عبارت اند از:

• کتاب الطهاره در چهار جلد که دستاورد تدریس ایشان از سال ۱۳۳۰–۱۳۳۷ است. ایشان در سال های ۱۳۷۶ق و ۱۳۷۷ق و در هر سال، دو جلد آن را به خط خود پاک نویس کرده است. این کتاب از بحث دماء ثلاثه تا پایان مباحث طهارت را دربر می گیرد.
• المکاسب المحرمه و کتاب البیع دو عنوان کتاب فقهی استدلالی دیگرند که مباحث شان به ترتیبِ مباحث کتاب المکاسب شیخ مرتضی انصاری است. ایشان این دو اثر را در سال های ۱۳۳۸–۱۳۵۵ در حوزه علمیه قم و نجف اشرف تدریس و هم زمان تألیف کرده است. دو جلد از این هفت جلد در بردارنده مباحث مکاسب محرمه و پنج جلد دیگر حاوی مباحث بیع و خیارات است.
• «رسالة فی التقیه» نوشته استدلالی دیگر ایشان دربارهٔ تقیه و احکام و مبانی آن است که در سال ۱۳۷۳ق/ ۱۳۳۳ش تألیف کرده است.
• «فائدة فی لزوم التبیّن الفعلی للفجر فی اللیالی المقمره» پنجمین فائده از «الفوائد الخمسه» می باشد که امام خمینی (س) آنها را در جوانی نوشته و شاید از نخستین تألیفات استدلالی ایشان در فقه باشد.
• همچنین «رسالة فی فروع العلم الاجمالی» در ۱۳۷۵ق/ ۱۳۳۵ش تألیف شده و در آن هفت مسئله از فروعات فقهی علم اجمالی بر اساس کتاب العروة الوثقی بررسی شده است.
• الخلل فی الصلاة دربارهٔ خلل های واقع در نماز و احکام آنها است. این کتاب در سال های ۱۳۹۶–۱۳۹۸ق/ ۱۳۵۶–۱۳۵۷ش تدریس و هم زمان به نگارش درآمده است.
• ولایت فقیه یا حکومت اسلامی نام کتابی در فقه سیاسی و به زبان فارسی است. که با استناد به آیات و روایات، به نظریه فقهی ولایت فقیه پرداخته است. امام خمینی (س) مطالب این اثر را در نجف تدریس کرده و برخی از شاگردان ایشان آن را گردآوری و تدوین کرده اند و پس از تأیید ایشان به چاپ رسیده است.

در فقه فتوایی، آثار علمی امام خمینی (س) عبارت اند از:

• در فقه فتوایی، تعلیقة علی وسیلة النجاة نخستین اثری است که امام خمینی (س) در مدت هفت سال از ۱۳۶۵ق تا ۱۳۷۲ق در حاشیه کتاب فتوایی سیدابوالحسن اصفهانی نوشته است.
• التعلیقة علی العروة الوثقی اثر فتوایی دیگری است که ایشان دیدگاه های فقهی خود را به صورت تعلیقه بر کتاب یادشده در ۱۳۷۵ق/ ۱۳۳۵ش به اتمام رسانده است.
• حاشیه بر کتاب رساله ارث ملاهاشم خراسانی فتاوای امام خمینی (س) در مسائل ارث است که به زبان فارسی و در عبارت های کوتاه در پاورقی کتاب یادشده ثبت گردیده است.
• نجاة العباد نخستین رساله عملیه امام خمینی (س) به زبان فارسی است که در واقع ترجمه بخش هایی از حواشی ایشان بر وسیلة النجاة سیدابوالحسن اصفهانی و العروة الوثقی سیدمحمدکاظم یزدی طباطبایی است.
• زبدة الاحکام نیز خلاصه کتاب نجاة العباد است که در آغاز مرجعیت امام خمینی (س) در اختیار مقلدان گذاشته شده است. زبدة الاحکام عربی نیز بر اساس تحریر الوسیله تهیه و منتشر شده است .
• رساله مناسک حج تألیف شده در سال ۱۳۸۴ق و رساله توضیح المسائل. «حاشیه رساله توضیح المسائل» حواشی امام خمینی (س) بر رساله توضیح المسائل سیدحسین بروجردی است که در آغاز مرجعیت امام خمینی (س) در اختیار عموم قرار گرفته است.
• پاسخ های ایشان به استفتائات مقلدان که در بیش از ده هزار سند موجود است، در ده مجلد و ضمن موسوعة الامام الخمینی تنظیم شده است؛ البته بخشی از استفتائات امام خمینی (س) از سال ۱۳۶۰ به بعد در سه جلد به چاپ رسیده است.
• تحریر الوسیله کتاب فتوایی دیگری است که ایشان جلد اول آن را در زمان تبعید به بورسای ترکیه در سال ۱۳۸۴ق/ ۱۳۴۳ش و جلد دوم را در نجف اشرف تألیف کرده است. ایشان در این اثر کتاب ها و فصول و مسائلی را افزون بر کتاب ها و فصول وسیلة النجاة آورده است.
• امام خمینی (س) پاره ای از مباحث فقهی استادان خود را نیز تقریر کرده است. از ایشان تقریر مباحث فقهی به خصوص درس نکاح عبدالکریم حائری یزدی گزارش شده است.

کتاب انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه دربردارنده دیدگاه های امام خمینی (س) در علم اصول فقه است. این تعلیقه ها نقد و نظرهای ایشان بر مباحث عقلی کتاب کفایة الاصول آخوند خراسانی است که در سال های ۱۳۶۴ق تا ۱۳۶۸ق هم زمان با تدریس مباحث عقلی و اصول عملی اصول فقه نوشته شده است.

دو جلد کتاب مناهج الوصول الی علم الاصول اثر اصولی دیگر ایشان است که هم زمان با تدریس دوره دوم اصول فقه در سال های ۱۳۳۰ش/ ۱۳۷۰ق تا ۱۳۳۴ش/ ۱۳۷۴ق و بر اساس مباحث تدریس شده در درس خارج اصول به ترتیب کفایة الاصول تألیف شده است. کتاب دیگر که به کوشش مجتبی تهرانی یکی از شاگردان ایشان انتشار یافته، الرسائل است که در سال ۱۳۸۴ق به چاپ رسیده و شامل این رساله ها می شود: رسالة فی التعادل و الترجیح، رسالة فی الاجتهاد و التقلید، رسالة فی الاستصحاب و رسالة فی قاعدة لا ضرر و رسالة فی التقیه. رساله های گردآمده در الرسائل تا پیش از ۱۳۷۰ق هم زمان با تدریس این مباحث نوشته شده اند.

 امام خمینی (س) همچنین رساله های قاعدة من ملک شیئاً ملک الاقرار به، فی تداخل الاسباب، قیاس الاوامر التشریعیة بالعلل التکوینیة و ما یترتب علیه، فی موضوع علم الاصول، فی التکلم فی بعض جهات ما نقل عن رسول الله(ص) من قوله علی الید ما اخذت حتّی تؤدی را در موضوع قواعد فقهی و اصولی در دوران جوانی به نگارش درآورده است و با عنوان الفوائد الخمسه منتشر شده است.

تقریر مباحث اصولی عبدالکریم حائری یزدی با نام الفوائد نیز یکی دیگر از تقریرات امام خمینی (س) است.۶ کتاب لمحات الأصول حاصل درس های اصول فقه سیدحسین بروجردی است که در سال های ۱۳۶۴ تا ۱۳۷۰ق/ ۱۳۲۴ تا ۱۳۳۰ش تدریس شده و امام خمینی (س) آن را تقریر کرده است

امام خمینی (س) در کتاب سرّ الصلاة با اشاره هایی اجمالی سوره های حمد و توحید را به مشرب عرفانی تفسیر کرده و در کتاب آداب الصلاة علاوه بر این دو سوره، به تفسیر سوره قدر پرداخته است.

تفسیر گفتاری آیات اول سوره حمد نیز از ایشان است که در سال ۱۳۵۸ از برنامه «با قرآن در صحنه» تلویزیون جمهوری اسلامی ایران پخش شده است همچنین تفسیر و توضیح سوره ها و آیاتی که در آثار امام خمینی (س) وجود دارد، حتی سوره حمد، در اثری با عنوان تفسیر و شواهد قرآنی گردآوری، تدوین و منتشر شده است.

آیات الأحکام نیز کتابی است که مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) در آن مباحث و توضیحات مربوط به آیات فقهی موجود در آثار فقهی و اصولی ایشان را گردآوری کرده است تصحیح و چاپ و انتشار جلد غدیر از کتاب عبقات الأنوار، نوشته میرحامد حسین هندی نیز ازجمله کارهای امام خمینی (س) است.

امام خمینی (س) علاوه بر آنچه یاد شد، گفتارها و نوشتارهایی در زمینه های گوناگون در حوزه اندیشه اسلامی، همچون عرفان، اخلاق، فقه، اصول فقه، تفسیر و سیاست دارد که دربردارنده دیدگاه های ایشان در این زمینه ها است. این مطالب که به صورت نامه، بیانیه، سخنرانی و اظهارنظر است، علاوه بر عرضه در شکل ها و قالب های مستقل، مانند آوای توحید، منشور روحانیت، منشور برادری، منشور استقامت، نخست در مجموعه ۲۲ جلدی صحیفه نور از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سپس به صورت کامل تر در مجموعه صحیفه امام گردآوری و در ۲۲جلد توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) منتشر شده است.
امام خمینی (س) افزون بر آنچه در پایان وصیت نامه سیاسی الهی خود دربارهٔ ملاک درستی و نادرستی انتساب مطالب به ایشان نوشته است۱۰ در سال ۱۳۶۱، در پاسخ به پرسش فرزند خود سیداحمد خمینی با اظهار تاسف از نادرستی بسیاری از مطالبی که اشخاص یا گروه ها به ایشان نسبت می دهند، آن هم در زمان حیات ایشان و با توجه دادن به اینکه کتاب ها و رساله های فراوانی چاپ شده یا در دست چاپ است که به عمد یا به اشتباه به هدف دروغ پردازی و تاریخ سازی بنا شده است، ملاک در صحت نسبت را نوشته و گفته خود ایشان که در زمان حیاتشان ضبط شده یا گفته های ایشان که در روزنامه های کثیرالانتشار منتشر شده یا بر پایه شهادت دو نفر عادل خالی از گرایش به احزاب و گروه های سیاسی شمرده است و قید گرایش نداشتن را به این دلیل افزوده که برخی افراد سیاسی هرچند در ظاهر موصوف به دیانت، برای اهداف خود دروغ را توجیه می کنند.

 یکی از آثاری که امام خمینی (س) با خط خود بازنویسی (استنساخ) کرده، اداء المفروض من شرح أرجوزة العروض، در علم عروض تألیف محمدرضا نجفی اصفهانی است. نسخه اصلی آن نزد جعفر سبحانی، یکی از شاگردان ایشان موجود است و تصویری از آن در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) نگهداری می شود. استنساخ این اثر با خط خوش نستعلیق در تاریخ بیست و پنجم بهمن ۱۳۰۶ش/ ۱۳۴۶ق به پایان رسیده است.

 گزینش و نسخه برداری برخی از اشعار و غزلیات دیوان های شاعران نیز از امام خمینی (س) گزارش شده است، چنان که ایشان با قریحه و توان شعری خود، اشعاری سروده است و از اشعار به جای مانده از ایشان کتاب دیوان امام است.

دانشنامه امام خمینی (س)

• احمدی فقیه یزدی، محمدحسن، سیری در آثار و تألیفات حضرت آیت الله العظمی امام خمینی (س)، تهران، مدرس، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.
• استادی، رضا، کتاب ها و آثار علمی امام خمینی (س)، مجله حضور، ویژه دومین سالگرد رحلت امام خمینی (س)، ۱۳۷۰ش.
• امام خمینی (س)، سیدروح الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش.
• امام خمینی (س)، سیدروح الله، سرّ الصلاة (معراج السالکین و صلاة العارفین)، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۸ش.
• امام خمینی (س)، سیدروح الله، کشف اسرار، تهران، محمد، بی تا.
• خوانساری، سیدمصطفی، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۳۲، ۱۳۶۸ش.
• سبحانی، جعفر، جامعیت علمی و عملی امام خمینی (س)، مجله کیهان اندیشه، شماره ۲۹، ۱۳۶۹ش.
• سبحانی، جعفر، مقدمه کتاب لمحات الاصول تألیف امام خمینی (س)، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.
• گرامی، محمدعلی، خاطرات آیت الله محمدعلی گرامی، تدوین محمدرضا احمدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
• گلی زواره قمشه ای، غلامرضا، فرازهای فروزان، پژوهشی در سیره اخلاقی، تربیتی و عرفانی حضرت امام خمینی (س)، قم، حضور، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
• مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، مقدمه کتاب الرسائل العشره تألیف امام خمینی (س)، تهران، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.
• واحد ادبیات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، فرهنگ دیوان اشعار امام خمینی (س)، تهران، چاپ اول ۱۳۷۲ش