ارتحال امام خمینی (س)

مقدمه

بخش اول: سیر بیماری

بخش دوم: اطلاع رسانی عمومی و بازتاب

بخش سوم: مقدمات تشییع جنازه

بخش چهارم: تشکیل مجلس خبرگان

بخش پنجم: مراسم وداع و نماز

بخش ششم: تشییع و خاکسپاری

بخش هفتم: واکنش های خارجی

بخش هشتم: سوگواری ملت

پس از تشخیص سرطان معده امام خمینی (س) در ۲۹/۲/۱۳۶۸ تصمیم تیم پزشکی بر جراحی فوری قرار گرفت و عمل جراحی نیز با موفقیت طی شد. اما ابعاد پیش بینی نشده بیماری، چند روز پس از عمل نمایان شد.

سیزدهم خرداد، قلب امام خمینی (س) از کار ایستاد و با آمادگی تیم پزشکی موقتاً ضربان قلب و تنفس آغاز به کار کرد؛ اما ایشان بی هوش بود، و بعد از ظهر تنها برای لحظاتی ایشان به هوش آمد؛ اما سرانجام در ساعت ۲۳: ۲۲ دقیقه شب، قلب ایشان از حرکت بازایستاد.

غسل و کفن امام خمینی (س) حوالی ساعت دو بامداد چهاردهم خرداد، در حیاط کوچک محل کار ایشان انجام و پیکر امام خمینی (س) به سردخانه نزدیک بیمارستان منتقل شد.

ساعت هفت صبح، گوینده خبر صداوسیما با صدایی بغض آلود، خبر درگذشت امام خمینی (س) را با خواندن اطلاعیه که سیداحمد خمینی صادر کرده بود، به اطلاع ملت رساند.

جلسه رسمی مجلس خبرگان رهبری، صبح چهاردهم خرداد تشکیل شد. پس از قرائت قرآن، وصیت نامه امام خمینی (س) گشوده و توسط سیدعلی خامنه ای (رئیس جمهور)، قرائت شد. و سرانجام پیشنهاد رهبری سیدعلی خامنه ای، در خبرگان رهبری با اکثریت قاطع پذیرفته شد.

وداع با پیکر امام خمینی (س) تا صبح سه شنبه شانزدهم خرداد در مصلای تهران ادامه داشت. ساعت ۷: ۳۵ صبح، جمعیت بسیار انبوه مردم به امامت مرجع تقلید وقت، سیدمحمدرضا گلپایگانی، بر پیکر امام خمینی (س) نماز گزاردند.

در مسیر تشییع در حوالی بهشت زهرا(س)، به دلیل متوقف شدن خودرو در میان جمعیت، تابوت حامل امام خمینی (س) به یک بالگرد منتقل شد. بالگرد در ساعت ۳۰: ۱۰ در محل دفن به زمین نشست. به دلیل جمعیت زیاد تکه های از کفن پاره شد. و سرانجام ساعت ۴ بعد از ظهر، پیکر در یک تابوت فلزی، دوباره به بهشت زهرا(س) بازگردانده شد و توسط ناطق نوری به خاک سپرده شد.

خبر رحلت امام خمینی (س) بی درنگ در صدر خبرهای جهان قرار گرفت و بازتاب گسترده ای در منطقه و جهان داشت و مسلمانان زیادی در جهان، اعم از شیعه و سنی، اقدام به برپایی مجالس سوگواری کردند. رهبران، مقامات، شخصیت ها، سازمان ها و گروه های جهانی نیز با حضور یا فرستادن پیام، درگذشت امام خمینی (س) را تسلیت گفتند.

امام خمینی (س) مرجع تقلید بزرگ شیعه که با رهبری انقلاب اسلامی توانست نظام جمهوری اسلامی ایران را در بهمن ۱۳۵۷ بر پا کند، ده سال پس از آن درگذشت. ایشان که همواره آماده این سفر بود، مرگ را نیستی و نابودی نمی دید. مرگ در نظر ایشان هجرت و زوال تعلقات و منصب های دنیایی شمرده شده است و مردن نه هلاک، بلکه حیات است. ایشان با تشبیه مرگ به خواب همواره مهیای رفتن بود و خاطرنشان می کرد جوانان رو به پیری و پیران رو به مرگ پیش می روند؛ بنابراین پیش از آنکه فرصت از دست برود، باید چاره ای اندیشید.

موج شهادت سران و مسئولان کشور در آغاز انقلاب اسلامی، موجب شد امام خمینی (س) بر قائم به شخص نبودنِ نهضت اسلامی ایران و هراس نداشتن ملت از مرگ، تأکید ویژه کند. ایشان با پیش بینی وضع پس از خود، با پذیرش استعفای قائم مقام رهبری و دستور بازنگری در قانون اساسی و ترمیم آن زمینه را برای حل مشکلات رهبری پس از خود هموار کرد و هنگام اقدام برای عمل جراحی، با آمادگی برای هر اتفاقی، از جمع خانواده حلالیت طلبید و آنان را به آرامش سفارش کرد؛ یک روز پیش از درگذشت در جمعه دوازدهم خرداد نیز از اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس مجلس شورای اسلامی خواست تا در خطبه های نماز جمعه، از مردم درخواست دعا کند. نگارش هشت وصیت نامه در دوره های مختلف زندگی، به ویژه آخرین وصیت نامه که در آن بر سفر خود به جایگاه ابدی با دلی آرام و قلبی مطمئن و روحی شاد و ضمیری امیدوار تأکید کرد، نشان از آمادگی کامل ایشان برای این سفر داشت.

پس از تشخیص سرطان معده امام خمینی (س) در ۲۹/۲/۱۳۶۸ تصمیم تیم پزشکی بر جراحی فوری قرار گرفت و مراحل عمل جراحی نیز با موفقیت طی شد. تمام جزئیات عمل جراحی ضبط و برای کسانی که بیرون از اتاق عمل بودند، پخش می شد. مشکلات و ابعاد پیش بینی نشده بیماری، چند روز پس از عمل نمایان شد. شنبه سیزدهم خرداد ۱۳۶۸، ساعت ۹: ۱۴ صبح، نشانه های بالینی امام خمینی (س)، تپش قلب، بی حالی، ضعف و افت شدید فشار خون بود. همه افراد تیم پزشکی احضار شدند و وخامت حال ایشان به اطلاع خانواده و اطرافیان رسید. از این ساعت فشار خون به تدریج پایین می آمد و به درمان پاسخ نمی داد؛ ولی هوشیاری کامل بود. در ساعت ۱۴: ۳۰ امام خمینی (س) دچار تهوع و استفراغ شد و معمولاً درصد زیادی از سکته های قلبی، با علایم تهوع و استفراغ همراه است.

بعد از ظهر سیزدهم خرداد، امام خمینی (س) با وجود مساعدنبودن حال، محمدرضا توسلی و علی اکبر آشتیانی، دو تن از اعضای دفتر را احضار کرد. توسلی در دسترس نبود؛ بنابراین محمدعلی انصاری و آشتیانی بر بالین امام خمینی (س) حاضر شدند و حکم دو مسئله شرعی را برای آنان بیان کرد؛ سپس اعضای خانواده را برای آخرین وصیت طلبید. ایشان پس از توصیه به رعایت موازین شرعی و تأکید بر دشواری راه آینده، به خانواده سفارش کرد تا مراقب اعمال و گفتار خود باشند. پس از آن، خواست چراغ ها را خاموش کنند و هر کس مایل است برود. ایشان در لحظات آخر حیات بدون وقفه حمد و سوره می خواند و شهادتین می گفت.

از ساعت ۱۴: ۳۰ روز سیزدهم خرداد که حال امام خمینی (س) رو به وخامت گذاشت، حسن صانعی به درخواست سیداحمد خمینی، مسئولان را برای جلسه خبر کرد. جلسه با حضور مسئولان انتظامی و امنیتی در یکی از اتاق های بیمارستان تشکیل شد و دربارهٔ مسائل امنیتی و حفاظتی در جماران و کل کشور به ویژه مرزها تصمیماتی گرفته شد. اعضای مجلس خبرگان نیز تلفنی برای جلسه صبح چهاردهم خرداد به تهران فراخوانده شدند.

ساعت ۱۵: ۵۸ روز سیزدهم خرداد، فشار خون به صفر رسید و قلب امام خمینی (س) از کار ایستاد. با آمادگی تیم پزشکی موقتاً ضربان قلب و تنفس آغاز به کار کرد؛ اما ایشان بی هوش بود. در جلسه دیگری که ساعت ۱۶: ۳۰ در محوطه بیمارستان و با حضور پزشکان و مسئولان کشور تشکیل شد، پس از تأکید دکتر حسن عارفی به اینکه امام خمینی (س) از نظر پزشکی حداکثر تا ۲۴ ساعت دیگر زنده خواهد بود، تصمیم گرفته شد تا برای آماده سازی مردم و درخواست دعای خیر آنان اطلاعیه ای صادر کنند.

سلول های سرطانی در بدن امام خمینی (س) پخش شده بود و در بیشتر اعضای حیاتی مثل مغز، کبد، ریه و قلب اختلال ایجاد کرده بود و بعد از ظهر تنها برای لحظاتی ایشان به هوش آمد؛ اما سرانجام در ساعت ۲۲: ۲۳ دقیقه شب، قلب ایشان از حرکت بازایستاد.

اطلاع رسمی و عمومی دربارهٔ بیماری امام خمینی (س) نخستین بار پس از عمل جراحی شنبه ۲ خرداد ۱۳۶۸ صورت گرفت و حال عمومی ایشان را رضایت بخش شمرد. این اطلاعیه نخست مردم ایران به ویژه دوستداران ایشان را نگران کرد؛ اما با امید به بهبودی، به مرور نگرانی و اضطراب کم می شد. اطلاعیه ساعت ۲۰: ۳۰ دقیقه سیزدهم خرداد که از سوی دفتر امام خمینی (س) منتشر شد، با اشاره به وجود مشکل در سیر درمان ایشان از ساعت ۱۵ بعد از ظهر، درخواست دعای خالصانه از ملت داشت؛ به ویژه پخش آیه کریمه «اَمَّنْ یجیبُ الْمُضْطَرَّ اِذا دَعاهُ وَ یکشِفُ السُّوءَ» پس از اطلاعیه دفتر امام خمینی (س) از رادیو و تلویزیون، معنایی نگران کننده با خود داشت. با پخش این اطلاعیه، هزاران نفر از مردم، برای آگاهی از حال امام خمینی (س)، به سوی جماران شتافتند و خیابان منتهی به جماران پر از جمعیت شد. ملت ایران در حالی شب را به صبح رساندند که نمی دانستند در ساعت ۲۲: ۲۳ دقیقه سیزدهم خرداد قلب امام خمینی (س) از حرکت ایستاده است. شب چهاردهم خرداد، در حالی سپری شد که خانواده امام خمینی (س) و مسئولان اگرچه طاقت از دست داده بودند، اما برای حفظ مصلحت نظام، آرامش خود را حفظ کردند و به اسم دعای توسل گریه می کردند. محمدعلی صدوقی، امام جمعه یزد نیز کنار پیکر امام خمینی (س) قرآن می خواند. دربارهٔ چگونگی اعلام خبر درگذشت به مردم نیز نظرهایی مبنی بر تأخیر ۲۴ ساعت یا ۷۲ ساعت برای مدیریت اوضاع و انتخاب رهبر مطرح شد که با قاطعیت از طرف سیداحمد خمینی رد شد. نظر وی اطلاع رسانی بی درنگ به مردم بود؛ ولی به دلیل ضرورت برخی هماهنگی ها پیش از اعلام خبر، قرار شد تا روز بعد صبر کنند. پیش از اطلاع رسانی از درگذشت امام خمینی (س)، دستور آماده باش کامل در جبهه های جنگ داده شد.

غسل و کفن امام خمینی (س) حوالی ساعت دو بامداد چهاردهم خرداد، در حیاط کوچک محل کار و دیدارهای رسمی ایشان و با حضور چند تن از نزدیکان امام خمینی (س) انجام شد. این وظیفه را محمدرضا توسلی و عیسی جعفری به کمک چند جوان جمارانی بر عهده گرفتند و پس از آن، پیکر امام خمینی (س) به سردخانه نزدیک بیمارستان منتقل شد. مأموریت تأمین امنیتِ وداع، تشییع و خاکسپاری پیکر امام خمینی (س) نیز با تصمیم شورای امنیت کشور بر عهده نیروی مخصوص ولیّ امر(ع) سپاه گذاشته شد که این وظیفه تا دو هفته ادامه داشت.

از سوی دیگر، امام خمینی (س) اعتنایی به اموری مانند محل دفن نداشت و دراین باره چیزی بیان نکرده است؛ اما سیداحمد خمینی فرزند ایشان، از مدت ها پیش بدون اطلاع ایشان و با مشورت بعضی از مسئولان، منطقه کوشک نصرت (میان راه تهران به قم( را انتخاب کرده بود و مطالعات اولیه آغاز شده بود که بیماری امام خمینی (س) پیش آمد. در جلسه ای که ساعتی پس از درگذشت امام خمینی (س) تشکیل شد، پیشنهادهای متعددی مطرح شد، ازجمله حرم فاطمه معصومه(س)، منطقه جمکران قم، محلی در کنار بهشت زهرا(س)، و نیز پادگان قلعه مرغی در تهران. سیداحمد خمینی، منطقه کوشک نصرت را مطرح کرد؛ اما حاضران به سبب دوری مسافت، مشکلات اجرایی و مسطح نبودن محل مخالفت کردند.

صبح چهاردهم خرداد با موافقت سیداحمد خمینی، زمینی که در آینده قابلیت توسعه داشته باشد، در نزدیکی بهشت زهرا(س) انتخاب شد. سیدمرتضی طباطبایی-شهردار تهران-و محمدعلی انصاری مأمور شدند موقعیت، چگونگی، وضع شرعی مالکیت و خرید محلِ مورد نظر را بررسی کنند و پس از گزارش و تأیید، شبانه کار مسطح کردن و آماده سازی آغاز شد.

قطع برنامه های عادی و پخش حزن انگیز صوت قرآن بدون فاصله پس از اذان صبح چهاردهم خرداد از رادیو، مردمی را که منتظر شنیدن خبر سلامتی امام خمینی (س) بودند، نگران کرد. ساعت هفت صبح، محمدرضا حیاتی، گوینده خبر صدا و سیما با صدایی بغض آلود، خبر درگذشت امام خمینی (س) را با خواندن نخستین اطلاعیه که سیداحمد خمینی صادر کرده بود، به اطلاع ملت رساند: «اِنَّا لِلَّهِ وَ اِنَّا اِلَیهِ راجِعُونَ یا اَیتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعی اِلی رَبِّک راضِیةً مَرْضِیةً فَادْخُلی فی عِبادی وَ ادْخُلی جَنَّتی روح بلند پیشوای مسلمانان و رهبر آزادگان، حضرت امام خمینی (س) به ملکوت اعلی پیوست و دل مالامال از عشق به خدا و بندگان رنج کشیده صالحش از تپش افتاد… خدایا، تو خود می دانی که این مصیبت عظمی، توفان غم ارتحال پیامبر عظیم الشان اسلام(ص) را در دل ها برپا کرده است و مصیبتی این چنین با عظمت را تنها لطف تو می تواند تسلی بخش باشد…». این اطلاعیه با عرض تسلیت این مصیبت بزرگ به پیشگاه ولیّ الله الاعظم(ع) و همه مسلمانان جهان به ویژه ملت ایران، تأکید کرد راه و اندیشه امام خمینی (س) در چهره مظلوم جمهوری اسلامی ادامه خواهد یافت و امت بیدارِ دست پرورده امام خمینی (س)، ارتش و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ضامن تداوم رهبری امام خمینی (س) و امتداد خط روشن ایشان تا ظهور بقیةالله الاعظم(ع) خواهند بود. پس از این پیام، اطلاعیه مشترک مسئولان نظام نیز در تسلیت درگذشت امام خمینی (س) قرائت شد؛ همچنین دولت در اطلاعیه ای تا پایان هفته را تعطیل رسمی و چهل روز عزای عمومی اعلام کرد.

اگرچه از طریق رادیو از مردم خواسته شد که به سمت جماران یا دیگر مراکز حرکت نکنند، اما در برخی مناطق تهران، مردم و دسته های عزادار به صورت خودجوش به راه افتادند. گروهی راه جماران در پیش گرفتند و گروهی در برابر ساختمان مجلس که نمایندگان در مجلس خبرگان رهبری و مجلس شورای اسلامی، اعضای شورای عالی قضایی، هیئت دولت و شورای نگهبان در آن جمع بودند، تجمع کردند.

روز سیزدهم خرداد، اعضای مجلس خبرگان رهبری، برای جلسه فوری صبح چهاردهم خرداد، تلفنی از سراسر ایران فرا خوانده شدند. جلسه رسمی مجلس خبرگان رهبری، به ریاست علی اکبر مشکینی، صبح چهاردهم خرداد در محل مجلس شورای اسلامی تشکیل شد. پس از قرائت قرآن و صحبت کوتاه رئیس جلسه، وصیت نامه امام خمینی (س) که در صندوق امانات مجلس شورای اسلامی قرار داشت، گشوده شد. بنابر خواست امام خمینی (س) که در انتهای وصیت نامه آمده بود، سیداحمد خمینی وصیت نامه را برای مردم می خواند و در صورت عذر، به ترتیب رئیس جمهور، رئیس مجلس شورای اسلامی، رئیس دیوان عالی کشور یا یکی از فقهای شورای نگهبان این وظیفه را بر عهده می گرفتند. از آنجاکه فرزند امام خمینی (س) به سبب تالم روحی حضور نداشت، سیدعلی خامنه ای (رئیس جمهور)، وصیت نامه را برای حاضران قرائت کرد. قرائت وصیت نامه در شرایط ملتهب جلسه خبرگان، تا ظهر طول کشید و ادامه جلسه به بعد از ظهر موکول شد. حاضران جلسه صبح، نمایندگان مجلس خبرگان، اعضای دولت، شورای نگهبان، شورای عالی قضایی و تنی چند از مسئولان بودند. دستور جلسه بعد از ظهر، که به صورت غیر علنی برگزار شد، انتخاب جانشین امام خمینی (س) به عنوان رهبر جمهوری اسلامی ایران بود که پس از بحث های زیاد دربارهٔ شورایی یا فردی بودن آن، همچنین در مصادیق رهبری سرانجام پیشنهاد رهبری سیدعلی خامنه ای، با اکثریت قاطع ۶۰ رای از ۷۴ رای پذیرفته شد. خبر آماده باش نیروهای عراقی در منطقه عین خوش که در میانه جلسه رسید، نمایندگان را به لزوم سرعت در تصمیم گیری ترغیب کرد.

در پی تشکیل ستاد مراسم تشییع و دفن امام خمینی (س) و اطلاعیه صادرشده از سوی این ستاد، غسل و کفن ایشان به اطلاع مردم رسید و اعلام شد مراسم تشییع در چهاردهم خرداد برگزار نخواهد شد. ستاد تشییع و تدفین، در اطلاعیه ای اعلام کرد مراسم وداع امت با امام خمینی (س) از سپیده دم پانزدهم خرداد در مصلای تهران برگزار خواهد شد و اقامه نماز و تشییع پیکر، روز سه شنبه شانزدهم خرداد خواهد بود.

مصلای بزرگ امام خمینی (س) در تهران از نخستین ساعت های بامداد پانزدهم خرداد تا صبح روز بعد، در حالی که پیکر امام خمینی (س) در سردخانه کوچک شیشه ای بر فراز بلندی قرار داشت، شاهد وداع میلیون ها نفر از زن و مرد ایرانی از سراسر کشور با ایشان بود. ساعت ۱۰ دوشنبه پانزدهم خرداد تراکم جمعیت به نهایت خود رسید؛ به گونه ای که مصلی و خیابان های اطراف آن از جمعیت موج می زد. تنها دستانی دیده می شد که مانند موج برخاسته و بر سر فرود می آمد. بارها از مردم درخواست شد تا از درهای شمالی مصلی خارج شوند؛ زیرا جان کسانی که در نزدیکی پیکر بودند در خطر قرار می گرفت. شب وداع و روز تشییع و تدفین، خبرها حکایت از کشته و مجروح شدن چندین تن از سوگواران امام خمینی (س) داشت.

وداع با پیکر امام خمینی (س) تا صبح سه شنبه شانزدهم خرداد ادامه داشت. ساعت ۷: ۳۵ صبح، جمعیت بسیار انبوه مردم به امامت مرجع تقلید وقت، سیدمحمدرضا گلپایگانی، بر پیکر امام خمینی (س) نماز گزاردند. قرار بود پس از نماز، مراسم سلام نظامی بر پیکر امام خمینی (س) انجام شود که به دلیل ازدحام شدید جمعیت منتفی شد و پیکر ایشان با خودرویی ویژه به سمت بهشت زهرا(س) حرکت داده شد.

کارشناسان با بررسی تصاویر هوایی، مشایعت کنندگان را چندگونه و تا ده میلیون تن برآورد کردند که مسیر چند ده کیلومتری مصلای تهران تا بهشت زهرا(س) را با پای پیاده برای همراهی با پیکر امام خمینی (س) طی کردند. حضور گسترده مردم به حدی بود که مراسم تدفین چند مرتبه عقب افتاد. تابلوهای پارچه ای با نام شهرهای مختلف نشان از حضور مردم این شهرها در مراسم داشت. بیش از هفتاد تن از خبرنگاران خارجی نیز وارد تهران شدند. در مسیر تشییع در حوالی بهشت زهرا(س)، به دلیل متوقف شدن خودرو در میان جمعیت، تابوت حامل امام خمینی (س) به یک بالگرد منتقل شد. بالگرد در ساعت ۱۰: ۳۰ در محل دفن به زمین نشست.

پیکر امام خمینی (س) در تابوتی باز در حالی که تنها یک پارچه سفید بر روی آن کشیده شده بود، قرار داشت و به محض بیرون آمدن تابوت از بالگرد، محوطه مرقد آکنده از جمعیتی شد که از روی کانتینرهایی که برای حفاظت دور صحن چیده بودند به پایین پریدند. مأموران نیروی انتظامی نیز از شدت تأثر، کنترل و نظارت خود را از دست داده بودند. در یک لحظه تابوت بر دستان مردم قرار گرفت و به هر سو کشیده می شد. علی اکبر ناطق نوری با کمک تعدادی از سپاهیان حاضر در محوطه، با حرکت آمبولانس در میان جمعیت و گرفتن تابوت از مردم، آن را روی سقف آمبولانس قرار داد؛ ولی به محض نزدیک شدن به محل مرقد بار دیگر تابوت به میان مردم کشیده شد. در این هنگام تکه هایی از کفن امام خمینی (س) پاره شد. وقتی برای بار دوم ناطق نوری موفق شد تابوت را از مردم بگیرد، با عبای خود روی تابوت را پوشاند و تا رسیدن بالگرد برای حفظ تابوت، خود را سپر قرار داد و سپس پیکر به سختی از دست های مردم به بالگرد انتقال یافت.

بالگرد نخست از بهشت زهرا(س) به دانشکده افسری روبه روی مجلس شورای اسلامی و از آنجا با هماهنگی سیداحمد خمینی و اکبر هاشمی رفسنجانی به اردوگاه منظریه (واقع در شمال جماران) رفت تا پیکر امام خمینی (س) بار دیگر به جماران منتقل شود. پس از انتقال پیکر به سردخانه بیمارستان، بار دیگر با برد یمانی-که متعلق به سیدعلی خامنه ای بود-کفن انجام شد و ساعت ۴ بعد از ظهر همان روز، پیکر در یک تابوت دردار فلزی، به بهشت زهرا(س) بازگردانده شد. در بهشت زهرا(س) با وجود گرمای شدید و تراکم جمعیت، و به رغم اعلام عقب افتادن مراسم تدفین، مردم عزادار همچنان منتظر رسیدن پیکر امام خمینی (س) بودند. نخست به کمک چند فروند بالگرد، سیداحمد خمینی، هاشمی رفسنجانی و تعدادی دیگر از مسئولان به محوطه مرقد وارد شدند. پس از آرامش نسبی، بالگرد حامل پیکر در محوطه به زمین نشست و هم زمان گروه سرود مشغول نواختن سرود جمهوری اسلامی شد. محوطه عمدتاً با نیروهای پاسدار و انتظامی پر شد و هم آنان تابوت امام خمینی (س) را بر دست گرفته و به کنار قبری که همان روز حفر شده بود آوردند. ناطق نوری به کمک رضا گنجی زاده (از محافظان بیت امام خمینی (س)( و رضا اربابی (از روحانیان با سابقه) جنازه را داخل قبر گذاشت و اربابی تلقین خواند و آخرین کسی که ایشان را بوسید، اربابی بود. ناطق نوری با کمک گنجی زاده با زحمت زیاد سنگ لحد را گذاشتند و پس از آن برای حفاظت از مرقد در هجوم جمعیت، یک کانتینر روی قبر قرار گرفت. این مراسم به طور مستقیم از تلویزیون پخش می شد.

خبر رحلت امام خمینی (س) بی درنگ در صدر خبرهای جهان قرار گرفت و بازتاب گسترده ای در منطقه و جهان داشت و مسلمانان زیادی در جهان، اعم از شیعه و سنی، اقدام به برپایی مجالس سوگواری و ترحیم کردند. هر یک از تحلیلگران در پنج قاره جهان از زاویه فکر خود به تحلیل این موضوع پرداختند. در این میان به جز عوامل ضدانقلاب، سلطنت طلب ها و برخی رسانه های وابسته، بقیه با احترام از امام خمینی (س) یاد کردند. وجه بارز همه تحلیل ها در روز چهاردهم خرداد، پیش از انتخاب رهبری در مجلس خبرگان، پیش بینی جنگ قدرت پس از رحلت امام خمینی (س) در ایران بود و بسیاری مانند سیدابوالحسن بنی صدر، رئیس جمهور معزول ایران، پیش بینی کردند که ایران درگیر یک جنگ داخلی مانند لبنان خواهد شد. برخی رسانه ها در این روز، رهبری آینده ایران را یک نظام فقهی شورایی یا حاصل جنگ قدرت میان سیداحمد خمینی فرزند امام خمینی (س) و اکبر هاشمی رفسنجانی دانستند.

تلاطم ایران در روز چهاردهم خرداد و انتخاب جانشین امام خمینی (س)، ناظران سیاسی را به تغییر لحن دربارهٔ ایران و اعتراف به این نکته که امام خمینی (س)-صرف نظر از تلقی مثبت یا منفی-یک واقعیت بزرگ تاریخی است، واداشت. خبرگزاری های رویترز، بی بی سی، رادیو اسرائیل و غیر آن، که محبوبیت نداشتن امام خمینی (س) در میان مردم و ضعف بیش از پیش جمهوری اسلامی را القا می کردند، در روز پانزدهم خرداد پس از حضور میلیونی مردم در مصلی برای خداحافظی با پیکر ایشان، از این حضور با شگفتی یاد کردند و این اجتماع را پس از آغازین روزهای انقلاب، بزرگ ترین اجتماع مردم خواندند. به گزارش یونایتدپرس، بیشتر جمعیت تهران و میلیون ها تن از شهرستان ها که به پایتخت آمده بودند، در مراسم تشییع شرکت کردند. برخی خبرگزاری ها مانند بی بی سی تصاویر حضور مردم در تشییع را با تصاویر دوازدهم بهمن ۱۳۵۷ مقایسه کردند؛ همچنین در گزارش های خبری خود، توانایی امام خمینی (س) در بسیج یا تشکّل معنوی مسلمانان علیه ارزش های فرهنگ غرب، تأثیر تفکر وی در بیداری جهان اسلام و به حرکت درآوردن گروه های مسلمان، ترویج حرکت سیاسی با تکیه بر اسلام و از موضع مذهب، نزدیکی ایشان به مردم و سخن گفتن به زبان آنان را مورد توجه قرار دادند. مطبوعات مهم کشورهای عرب منطقه خلیج فارس نیز در اظهار نظر خود به روحیه ضد استکباری امام خمینی (س)، نقش ایشان در بیداری مسلمانان و ایجاد تحولات سیاسی-انقلابی در خاورمیانه در سایه رهبری امام خمینی (س) پرداختند.

رهبران، مقامات، شخصیت ها، سازمان ها و گروه های جهانی نیز با حضور یا فرستادن پیام، درگذشت امام خمینی (س) را تسلیت گفتند. حافظ اسد، رئیس جمهور سوریه، امام خمینی (س) را امام همه مسلمانان نامید که با رحلتش، ایران و جهان، فقیهی عالیقدر را از دست داد. غلام اسحاق خان، رئیس جمهور پاکستان، ضمن حضور در مراسم خاکسپاری، بیان داشت سال های حیات امام خمینی (س) فصلی تابناک از تاریخ را ساخت و درگذشت ایشان جهان اسلام را در ماتم فرو برد. جورج بوش، رئیس جمهور آمریکا، اذعان کرد با وجود کینه ای که از وی به سبب مبارزه علیه منافع آمریکا دارد، از درگذشت او احساس تاسف می کند. جیمی کارتر رئیس جمهور سابق آمریکا نیز گفت «آیت الله خمینی» -بی تردید-یکی از مردان بزرگ تاریخ بود؛ مورخان روزی نشان خواهند داد که او مردی بود که شخصیتش به خوبی درک نشده بود. پاپ ژان پل دوم، رهبر مسیحیان کاتولیک جهان، نیز تأکید کرد باید دربارهٔ آنچه «آیت الله خمینی» در کشورش و بخش وسیعی از جهان انجام داد، با احترام عظیم و تفکری عمیق اظهار نظر کرد.

خاویر پرز دکوئیار دبیرکل وقت سازمان ملل متحد، تعداد زیادی از رؤسای نمایندگی های کشورها در سازمان ملل، راجیو گاندی نخست وزیر هند، میخائیل گورباچف، رهبر اتحاد جماهیر شوروی و دیگران نیز با حضور در دفاتر سفارت و نمایندگی های جمهوری اسلامی ایران و امضای دفتر یادبود، تاسف و همدردی خود را با مردم و مسئولان ایران اعلام کردند.

سیدمحمدحسین فضل الله از علمای برجسته لبنان، شیخ سعید شعبان امام جمعه طرابلس لبنان و رهبر جنبش توحید اسلامی، شیخ محمد بشیر آلبانی مفتی اعظم سوریه، شیخ حسن قناعتلی از علمای ترکیه و بسیاری دیگر، با ستایش از شخصیت امام خمینی (س)، وی را رهبر کل مسلمانان جهان نامیدند و فقدان او را مصیبت دردناکی شمردند. همچنین مسلمانان اروپا، آفریقا و آسیا تا چهل روز پس از درگذشت امام خمینی (س) مراسم سوگواری برگزار کردند. برخی دولت ها و گروه های کشورهای دیگر مانند لبنان، سوریه، هند، بحرین، افغانستان، تانزانیا، کوبا و لیبی به مناسبت درگذشت امام خمینی (س) از یک تا هفت روز عزای عمومی اعلام کردند.

از نخستین ساعت های اعلام خبر درگذشت امام خمینی (س)، سیل جمعیت از نقاط مختلف تهران، به سروسینه زنان به سمت جماران حرکت کردند. صدها هزار نفر از سراسر کشور برای وداع با امام خمینی (س) در مصلی و شرکت در مراسم تشییع به تهران آمدند. خبرنگاران خارجی که حیرت زده از مراسم فیلم و عکس می گرفتند، اذعان می کردند این مراسم بدون هیچ برنامه ریزی قبلی و کاملاً خودجوش بوده است.

مراسم سوگواری از چهاردهم خرداد تا چهلم، در تهران و سراسر کشور ادامه داشت. مراجع تقلید محمدعلی اراکی، سیدمحمدرضا گلپایگانی، سیدشهاب الدین مرعشی نجفی و حسینعلی منتظری با انتشار پیام، درگذشت امام خمینی (س) را تسلیت گفتند و مردم را به صبر و آرامش و پاسداشت مقام ایشان دعوت کردند. شهرهای مختلف ایران غرق در ماتم بود. اندوه عمومی تاریخ برگزاری امتحانات مدارس و دانشگاه ها و نیز کنکور سراسری را یک هفته به تعویق انداخت. هفدهم خرداد ۱۳۶۸، به دعوت رهبری نظام، سیدعلی خامنه ای و با حضور انبوه مردم عزادار، مجلس بزرگداشت امام خمینی (س) در دانشگاه تهران برگزار شد؛ نیز برای بزرگداشت ایشان، با حضور مراجع تقلید و علمای برجسته گلپایگانی، مرعشی نجفی و محمد فاضل لنکرانی، اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و طلاب علوم دینی مجالس یادبودی در قم برپا شد؛ همچنین شخصیت ها و نهادهای مختلف مانند سران سه قوه، جامعه روحانیت مبارز، شورای مدیریت حوزه علمیه قم و دفتر تبلیغات اسلامی، مجالس یادبود برگزار کردند.

از سوی دیگر، مردم از نقاط مختلف ایران برای شرکت در مراسم یادبود و شب هفت رحلت امام خمینی (س) و بیعت با رهبر جدید انقلاب، به تهران سفر می کردند و برخی این مسیر را با پای پیاده می آمدند. افزون بر تهران، مردم در شهرهای مختلف کشور و در دیگر کشورهای دنیا نیز مجالس سوگواری برپا کردند. در روزهای نزدیک به چهلم، افزون بر اینکه مجالس بزرگداشت در شهرهای مختلف ادامه داشت، کاروان های بسیاری برای شرکت در مراسم چهلم به سمت تهران حرکت کردند. بسیاری از مسلمانان دیگر نقاط جهان نیز برای شرکت در این مراسم که عصر پنجشنبه ۲۲/۴/۱۳۶۸ در مرقد امام خمینی (س) برگزار شد، به ایران سفر کردند. سخنران این مراسم که با حضور رهبر انقلاب و حضور میلیونی مردم برگزار شد، سیداحمد خمینی بود. به همین مناسبت مجلس بزرگداشتی نیز از سوی محمدعلی اراکی در مدرسه فیضیه قم نیز برگزار شد. بسیاری از کشورهای دیگر ازجمله مسلمانان دنیا در چهلم امام خمینی (س)، یاد ایشان را بزرگ داشتند.

در نخستین سالگرد درگذشت امام خمینی (س)، از شب یازدهم تا شانزدهم خرداد ۱۳۶۹، مرقد امام خمینی (س) و حسینیه جماران، شاهد سوگواری مردم به همراه سخنرانی شخصیت های مذهبی و کشوری بود. مراسم اصلی سالگرد، صبح دوشنبه ۱۴/۳/۱۳۶۹ در حرم امام خمینی (س) و با حضور انبوه مردم، مسئولان نظام، اقلیت های مذهبی و میهمانان خارجی برگزار شد. سخنران این مراسم، رهبری نظام، سیدعلی خامنه ای بود. علاوه بر حرم، در دیگر نقاط تهران و شهرهای دیگر ایران نیز مردم با حرکت دسته های سینه زنی و مجالس سوگواری، نخستین سالگرد ارتحال ایشان را گرامی داشتند. این مراسم در کشورهای مختلف دنیا نیز برگزار شد. همچنین هر سال در سالروز ارتحال امام خمینی (س) و در حرم ایشان، مراسمی با حضور رهبر انقلاب، مسئولان نظام و مردم برگزار می شود. سخنران این مراسم، رهبر انقلاب است.

افزون بر مجالس یادبود و مراسم مختلف که پس از درگذشت امام خمینی (س) برگزار شد، نهادها و سازمان های حقیقی و حقوقی و مؤسسات دانشگاهی و حوزوی به ویژه مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) کنگره ها، سمینارها و همایش های پرشماری در داخل و خارج کشور برای بررسی شخصیت امام خمینی (س) برگزار کرده اند و ویژه نامه های بسیاری نیز در مناسبت های مختلف (ارتحال، اربعین، نخستین سالگرد رحلت و سالگرد هر ساله) چاپ و منتشر شده اند.

دانشنامه امام خمینی (س)

منابع

قرآن کریم.

اطلاعات هفتگی، مجله، شماره ۲۴۳۸، ۱۳۶۸ش.

اطلاعات هفتگی، ویژه دومین سالگرد، ۱۳۷۰ش.

الیاسی، هدایت الله، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

امام خمینی (س)، سیدروح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی (س)، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.

امام خمینی (س)، سیدروح الله، جهاد اکبر، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ هجدهم، ۱۳۸۷ش.

امام خمینی (س)، سیدروح الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

امام خمینی (س)، سیدروح الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

امینی، ابراهیم، خاطرات آیت الله ابراهیم، حاج امینی نجف آبادی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.

انصاری محمدعلی، مصاحبه، مجله مجله حضور، شماره ۲۳، ۱۳۷۵ش.

انصاری، حمید، حدیث بیداری، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ بیستم، ۱۳۸۰ش.

بروجردی، مسیح، خاطرات، چاپ شده در فصل صبر، تدوین حمید بصیرت منش و اصغر میرشکاری، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

پیام انقلاب، مجله، مجله، شماره ۲۶۰، ۱۳۶۹ش.

توسلی، محمدرضا، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

توسلی، محمدرضا، مصاحبه، چاپ شده در همیشه با امام.

سیری در زندگی و مبارزات آیت الله محمدرضا توسلی، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.

جمهوری اسلامی، روزنامه، ۴، ۱۴–۲۴/۳/۱۳۶* ۲۵، ۲۷ و ۳۰/۳/۱۳۶* ۱۴، ۱۸، ۲۱ و ۲۴/۴/۱۳۶۸؛ ۱۰–۱۳ و ۱۶/۳/۱۳۶۹ش.

جوانان امروز، مجله، شماره های ۱۱۸۹ و ۱۲۳۳، ۱۳۶۹ش.

چهل پرده اشک، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ویژه نامه اربعین رحلت امام خمینی (س) ۱۶/۳/۱۳۶۸ش.

حائری، علی، روزشمار شمسی، قم، مرکز پژوهش های صدا و سیما، ۱۳۸۲ش.

مجله حضور، مجله، شماره ۱ ۱۳۷۰ و شماره ۲۳، ۱۳۷۵ش.

خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، پایگاه اطلاع رسانی، ۱۶/۳/۱۳۶۸ش.

خمینی، سیداحمد، خاطرات، چاپ شده در فصل صبر، تدوین حمید بصیرت منش و اصغر میرشکاری، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

خمینی، سیداحمد، مجموعه آثار یادگار امام، حجت الاسلام و المسلمین حاج سیداحمد خمینی، مؤسسه تنظیم…، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.

دفتر عقیدتی سیاسی فرماندهی معظم کل قوا، روزها و رویدادها، تهران، رامین، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.

رجائی نژاد، محمد، هوای وصال، تهران، ستاد مرکزی بزرگداشت امام خمینی (س)، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.

رسالت، روزنامه، ویژه نامه پیک هجران (آن سوی مرزها)، ۱۳۶۹ش.

رضایی کوپایی، محمدتقی، تشنه و دریا، به کوشش غلامعلی رجایی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.

روابط عمومی سازمان بهزیستی مازندران، امام و انقلاب در آیینه اندیشه جهان، قم، نشر مرتضی، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.

سپهری، محمد، خورشید بی غروب، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.

سلیمانی، حسین، چاپ شده در خاطرات خادمان و پاسداران امام خمینی (س)، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.

عارفی، طبیب دلها، سیدحسن، طبیب دلها، خلاصه گزارشهای طول درمان و سیر معالجات بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، تهران، عروج، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.

عروج، خسرو، مصاحبه، خبرنگاران جوان، پایگاه اطلاع رسانی، ۱۳۹۳ش.

فاضل، خاطرات، ایرج، خاطرات، چاپ شده در فصل صبر، تدوین حمید بصیرت منش و اصغر میرشکاری، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

فراهانی، رضا، چاپ شده در خاطرات خادمان و پاسداران امام خمینی (س)، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.

کهن نسب، علی و دیگران، آنجا که بوی یار می دهد، چاپ شده در رسول آفتاب، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.

مشکوة، مجله، مجله، شماره ۲۳–۲۴، ۱۳۶۸ش.

مصطفوی، زهرا، خاطرات، چاپ شده در فصل صبر، تدوین حمید بصیرت منش و اصغر میرشکاری، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

معراج نور، مجله، شماره ۲۲۴، ۱۳۶۹ش.

مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، بازتاب رحلت بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، جهان در سوگ، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ و ۱۳۷۵ش.

میریان، خاطرات، سیدرحیم، خاطرات، چاپ شده در فصل صبر، تدوین حمید بصیرت منش و اصغر میرشکاری، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

ناطق نوری، علی اکبر، خاطرات حجت الاسلام و المسلمین علی اکبر ناطق نوری، تدوین مرتضی میردار، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

ناطق نوری، علی اکبر، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

واحد تبلیغات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران، در رثای نور، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.

هاشمی رفسنجانی، اکبر، امام خمینی (س) به روایت آیت الله هاشمی رفسنجانی، تهیه و تنظیم عبدالرزاق اهوازی، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۸، بازسازی و سازندگی، به اهتمام علی لاهوتی، دفتر نشر معارف انقلاب، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.

یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ویژه نامه اولین سالگرد رحلت امام خمینی (س)، ۱۳۶۹ش.