محل سکونت و سفرهای امام خمینی (س)

مقدمه

امام خمینی (س) در طول زندگی در شهرها و مکان های گوناگونی در ایران و دیگر کشورها سکونت داشته یا به آنها سفر کرده است. در اینجا با اشاره به برخی سفرهای ایشان، شرحی از محل های سکونت ایشان می آید.

خمین

امام خمینی (س) چنان که خود دوگونه نوشته است، در ۲۰ جمادی الثانی ۱۳۲۰ق / ۱۲۸۱ / ۷ / ۱ش یا ۱۸ جمادی الثانی این سال که این را صحیح دانسته در شهر خمین به دنیا آمد و حدود نوزده سال در خمین اقامت داشت.

 ایشان تحصیلات ابتدایی و مقدمات علوم حوزوی را در خمین فرا گرفت. خانه پدری امام خمینی (س) در شمال رودخانه فصلی اناربار که از کنار شهر خمین می گذرد، قرار دارد. این خانه در شرق شهر و در محله سادات واقع شده و باغی نیز ضمیمه آن است. خانه از طریق کوچه ای مارپیچ و باریک به بازار و مسجد جامع راه می یابد و هم اکنون با تعمیراتی با حفظ سبک سنتی و معماری بومی، بازسازی شده و از آن نگهداری می شود. این خانه در وضعیت جدید در کنار خیابان قرار گرفته و مشتاقانی از شهرهای گوناگون ایران و جهان از این خانه دیدن می کنند.

امام خمینی (س) در زمان اقامت در خمین گاهی به اطراف زادگاه خود نیز می رفت؛ ازجمله در کاروانسرای متعلق به پدرش که در محله رازی بود، اوقاتی را به بازی و سرگرمی می گذراند، و گاه به قلعه «شمس» واقع در دوازده کیلومتری شمال شرقی خمین، متعلق به باقر شمس، شوهر خواهر امام خمینی (س) و به قلعه «حسن فلک» در اطراف کمره دامنه ارتفاعات الوند می رفت. ایشان به کوهنوردی علاقه داشت و در همان روزگار به کوهنوردی در کوه بوجه و کوه های الوند در جنوب خمین و «انگشت لیس» واقع در غرب الوند می رفت.

اصفهان

امام خمینی (س) در روزگار اقامت در خمین دست کم دو بار به اصفهان سفر کرد: یک بار در سال ۱۳۳۷ق / ۱۲۹۸ش برای بردن نامه ای که برادرش سیدمرتضی پسندیده خطاب به سیدحسن مدرس نوشته بود که پس از چند روز اقامت در این شهر و رساندن نامه، به وطن خود بازگشت. ۹ بار دیگر در نوزده سالگی بود که برای تحصیل علوم دینی به اصفهان رفت؛ ولی پس از شش ماه از آنجا راهی حوزه علمیه اراک شد.

ایشان در سال ۱۳۷۲ق / ۱۳۳۲ش در اصفهان با صدرالدین هاطلی از فقها و حکمای اصفهان ملاقات و مدتی کوتاه در خانه او اقامت کرد. در این مدت طلاب مدارس اصفهان که غالباً شاگردان این دانشور بودند، به دیدن ایشان می آمدند و با سیره اخلاقی و شخصیتی ایشان آشنا می شدند. گفته شده امام خمینی (س) در سال ۱۳۳۲ نیز به مدت یک ماه در اصفهان اقامت داشته است، نیز در حدود بیست سالگی در یکی از سفرهای تابستانی به یکی از شهرهای اطراف اصفهان؛ خوانسار رفت و مدتی از محمدعلی حکیم ایمانی، استاد فلسفه بهره برد.

اراک

امام خمینی (س) در سال ۱۳۳۹ق / ۱۲۹۹ / ۱۲ / ۳ش برای ادامه تحصیل به اراک مهاجرت کرد و در حجره ای در ضلع شرقی مدرسه سپهدار، قدیمی ترین حوزه علمیه اراک، به مدت یک سال اقامت گزید و به ادامه درس های حوزوی پرداخت.

محمدعلی بروجردی، محمد گلپایگانی و آقاعباس اراکی ادریس آبادی از استادان ایشان در حوزه اراک بودند.

قم

پس از هجرت عبدالکریم حائری یزدی از اراک به قم در رجب ۱۳۴۰ق / نوروز ۱۳۰۱ش (آخر اسفند ۱۳۰۰) بیشتر طلاب حوزه اراک برای ادامه تحصیل راهی قم شدند. امام خمینی (س) نیز به قم هجرت کرد و در حجره شماره ۲۳ مدرسه فیضیه در کنار حرم فاطمه معصومه(س) ساکن شد، ولی مدتی بعد چون تمایل به حجره ای یک نفره داشت، به حجره شماره ۷، واقع در طبقه فوقانی قسمت غربی مدرسه دارالشفا نقل مکان کرد و تا زمان ازدواج در همان جا ساکن بود. تحصیل و تدریس ایشان تا ۱۳ آبان سال ۱۳۴۳ در مکان های مختلف مانند مدرسه فیضیه، مدرسه دارالشفا، مسجد امام حسن عسکری(ع)، مسجد سلماسی، مسجد محمدیه، مدرسه ملاصادق، مسجد بالاسر، مسجد اعظم و بیت ایشان انجام می گرفت.

ایشان در روزگار جوانی گاهی روزهای پنج شنبه و جمعه برای استراحت و گردش به اطراف قم می رفت و به توپ بازی و پیاده روی می پرداخت.

امام خمینی (س) پس از ازدواج به جز مدت کوتاهی که در تهران ماند با همسرش به قم رفت و به مدت دو سال در خانه ای در خیابان ارم که سیداحمد زنجانی اجاره کرده بود، سکونت گزید، پس از آن خانه ای در محله عشقعلی قم، کوچه الوندیه اجاره کرد که به علت گران بودن اجاره آن، پس از سه ماه به خانه اجاره ای دیگری در همان محله رفت. پنجمین خانه اجاره ای ایشان نزدیک تکیه ملامحمود بود که هشت سال در آن زندگی کرد. خانه ششم در کوچه شادقلی خان بود که سه سال مستأجر آن بود، پس از آن پارک اتابکی (کامران میرزا) که بعداً جزء مدرسه حجتیه شد، اجاره کرد و سیداحمد خمینی در همین خانه متولد شد. ایشان پس از چند بار جابه جایی، در محله یخچال قاضی نزدیک بیمارستان فاطمی خانه ای اجاره کرد و در آن ساکن شد و پس از چند ماه همان خانه را خرید و بهای آن را با فروش بخشی از زمین های ارث پدری واقع در خمین، پرداخت. در کنار این خانه، باغی قرار داشت که امام خمینی (س) با اجازه صاحب باغ گاهی در آن قدم می زد و ورزش می کرد چنان که ایشان برای در امان ماندن از سختگیری های مأموران رژیم پهلوی در دوره رضاشاه، به باغ های اطراف قم پناه می برد و در این مکان ها با دیگر طلبه ها به مطالعه، تحقیق و مباحثه می پرداخت. ایشان هر روز عصر پس از تدریس به زیارت فاطمه معصومه(س) می رفت.

 امام خمینی (س) در روزهای تعطیلی و تبلیغی به روستاهای دور و نزدیک در اطراف قم می رفت. این برنامه پس از ازدواج ایشان، به صورت خانوادگی ادامه داشت. با سفر حائری یزدی به روستای «سیرو» در ۲۴کیلومتری جاده قم ـ کهک، امام خمینی (س) به همراه سیدمحمدرضا گلپایگانی و چند تن دیگر برای شرکت در درس حائری به آنجا رفت و یک ماه رمضان را همراه خانواده داخل چادری ساکن شد، نیز همراه تعدادی از دوستان و شاگردان خود به روستای کاج در ۳۷کیلومتری جاده قم ـ گرمسار رفت و با حضور اهالی روستا، کلنگ احداث مسجدی را بر زمین زد.

ایشان در سال ۱۳۴۳ پس از آزادی از زندان و حصر تهران به دعوت ابوالقاسم جوادیان به روستای لنگرود قم رفت و سه روز در این آبادی ماند. مهدی عراقی از یاران انقلابی امام خمینی (س) در همین روستا اطلاعات مربوط به لایحه مصونیت مستشاران آمریکایی را به ایشان رساند، همچنین ایشان به دعوت ماشاءالله سوهانی با عده ای از دوستان و شاگردان ازجمله علی اکبر اسلامی، سیدهاشم رسولی محلاتی و حسن صانعی به ییلاق های اطراف قم (روستای سناوند) رفته است. ایشان افزون بر دیدار عالمانی چون محمد ارباب، سیدمحمد برقعی و ابوالقاسم قمی در خانه آنان و گاه برای شرکت در جشن یا مراسم عید به خانه طلاب نیز می رفت. امام خمینی (س) پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ۱۳۵۷ / ۱۲ / ۱۰ در بازگشت به قم ساعتی در میان راه در پادگان منظریه واقع در جاده تهران ـ قم استراحت کرد و هنگام ورود به قم نخست در مسجد امام حسن مجتبی(ع) در ورودی شهر با علما و مراجع تقلید ازجمله سیدمحمدرضا گلپایگانی، سیدشهاب الدین مرعشی و سیدکاظم شریعتمداری دیدار کرد. ایشان پس از بازگشت به قم نخست در خانه قاسم دخیلی در خیابان بهار، جنب خانه سیدصدرالدین صدر ساکن شد؛ ولی پس از چند روز به لحاظ اعیانی بودن و نیز به دلیل اینکه صاحبش آن را قبلاً به کسی اجاره داده و فسخ کرده بود به خانه محمد یزدی در همان نزدیکی رفت. در همین روزها امام خمینی (س) به خانه شهاب الدین اشراقی واقع در خیابان دورشهر روبه روی کوچه صدوق نیز می رفت.

 امام خمینی (س) پس از پیروزی انقلاب اسلامی چندین بار در مدرسه فیضیه با مردم دیدار و برای آنان سخنرانی کرد و افزون بر دید و بازدید با مردم و علما به خانه خانواده شهدا می رفت و با آنان همدردی می کرد و گاه در تشییع جنازه شهدا و مجالس ختم علما شرکت می کرد؛ ازجمله در تشییع جنازه مهدی عراقی و فرزندش حسام محمد مفتح و مجلس ختم سیدمحمود طالقانی شرکت کرد.

 ایشان در هفده اسفند ۱۳۵۷ در دبیرستان حکیم نظامی حضور یافت و در جمع فرهنگیان و دانش آموزان قم به سخنرانی پرداخت، نیز عصر ۱۸ اسفند ۱۳۵۷ نیز در قبرستان بقیع قم در جمع اقشار مختلف مردم قم سخنانی ایراد کرد. ایشان در اول مهر ۱۳۵۸ به دبستان فیض رفت و ضمن بازدید از کلاس های مدرسه و گفتگو با دانش آموزان سخنانی بیان کرد. در این میان مردم روستای فردو از توابع قم در مرداد ۱۳۵۸ از ایشان برای سفر به این روستا دعوت کردند؛ اما ایشان با توجه به کارها و اشتغالات خود عذر خواست و ابراز امیدواری کرد در زمان مناسب بتواند به دیدار آنان برود. عکس های موجود نشان می دهد امام خمینی (س) به همراه برادر خود سیدمرتضی پسندیده بر سر قبر برادر خود سیدنورالدین هندی در قبرستان باغ بهشت نیز حاضر شده است. ایشان در ۱۳۵۸ / ۱۱ / ۳ به علت بیماری قلبی راهی تهران و در بیمارستان قلب بستری شد.

محلات

شهر محلات در جنوب شرقی استان مرکزی قرار دارد و به دلیل محصوربودن در منطقه ای کوهستانی، از آب و هوایی معتدل و منظره های طبیعیِ باصفا برخوردار است. امام خمینی (س) برخی از تابستان ها را به محلات می رفت؛ ازجمله در تابستان ۱۳۲۲، در ماه مبارک رمضان در مسجد جامع این شهر برای مردم درس اخلاق می گفت.

ایشان بخشی از حاشیه بر وسیلة النجاة را در این شهر نوشت و کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل را در ماه رمضان سال ۱۳۶۳ق / ۱۳۲۳ش در این شهر به پایان رساند. رساله التعادل و الترجیح را نیز در ۲۳ رمضان سال ۱۳۷۰ق / تیر ۱۳۳۰ش و رساله استصحاب را در رمضان همان سال در محلات به پایان برده است.

 ایشان خود در دی ۱۳۵۸ در دیدار گروهی از فرهنگیان محلات، با اشاره به حضور خود در تابستان ها در آن شهر، تفاوت مردم آن شهر با برخی جاهای دیگر در دینداری و پایبندی به مسجد و عبادت و دعا را یادآور شده و آن را ناشی از وجود عالمان شایسته و تأثیر رفتار آنان بر مردم شمرده است و با توجه به گذشت حدود سه دهه از زمان حضور خود اظهار امیدواری کرده است که وضع کنونی همانند گذشته باشد.

مشهد

امام خمینی (س) پس از سال ۱۳۲۱، تابستان ها برای زیارت امام رضا(ع) به مشهد مقدس می رفت. ایشان بعد از ظهرها به حرم مشرف می شد.

 ازجمله مکان های اقامتی ایشان در مشهد خانه میرزاعلی اکبر نوغانی بود. ایشان یک بار نیز برای رفع مشکل علی اکبر نهاوندی (که مورد آن مشخص نیست) از فقهای مشهد به توصیه سیدحسین بروجردی درس را تعطیل و به مشهد رفت و یک ماه در آنجا اقامت کرد. ایشان در سفر به مشهد به قبر ربیع بن خثیم (خیثم) معروف به خواجه ربیع نیز رفته است. ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی بارها ازجمله با توجه به دعوت مسئولان و اقشار مختلف مردم مشهد، آرزوی خود را برای سفر به مشهد و زیارت قبر امام هشتم(ع) نشان داده است اما شرایط ویژه خود را مانع برآوردن این آرزوی خود شمرده است.

فریمان

در سال ۱۳۲۶ که مرتضی مطهری برای زیارت امام رضا(ع) به مشهد رفته بود، با امام خمینی (س) دیدار کرد و از ایشان خواست به شهر فریمان برود. ایشان پذیرفت و به همراه مصطفی قزوینی، کاظم دامغانی، میرزاعلی اکبر نوغانی و غلامحسین بادکوبه ای به فریمان رفت و حدود چهار روز مهمان محمدحسین مطهری، پدر مرتضی مطهری، شد. در این سفر امام خمینی (س) با اسب به بازدید سد فریمان رفت.

همدان

امام خمینی (س) برخی تابستان ها برای استفاده از آب و هوای معتدل همدان و نیز انجام فعالیت های علمی و فکری در فضایی آرام تر، به این شهر می رفت؛ ازجمله در تابستان ۱۳۰۵ همراه میرزامحمدعلی ادیب تهرانی، میرزاعبدالله آل آقا کرمانشاهی و سیدمحمدصادق لواسانی به همدان رفت. سیدمحمدتقی خوانساری پس از بیماری در سال ۱۳۳۱، در همدان ساکن شد امام خمینی (س) نیز که پیش از آن همراه خانواده به همدان رفته بود، به خوانساری ملحق شد و مدتی وی را همراهی کرد، خوانساری همان ایام در همدان درگذشت و ایشان از درگذشت وی بسیار ناراحت شد.

ایشان در ۱۱ اردیبهشت ۱۳۳۱ / ۲۵ رمضان ۱۳۷۱ق رساله الطلب و الاراده را در شهر همدان به پایان برده است. 

تبریز

امام خمینی (س) در دوازدهم مرداد ۱۳۱۶ به تبریز رفته و با گروهی از علما ازجمله میرزاابوالفضل نجم آبادی، سیدمحمدصادق لواسانی و ابوالقاسم مجتهدی از کتابخانه تربیت بازدید و ضمن یادداشتی از کتابخانه و مؤسسان آن ستایش کرده است و در مدت اقامت در تبریز، در خانه میرزاعبدالله مجتهدی تبریزی از دوستان دوران تحصیل خود به سر برده است.

تهران

امام خمینی (س) در ۱۵ رمضان ۱۳۴۸ق / ۱۳۰۸ / ۱۱ / ۲۶ش با خانم خدیجه ثقفی ازدواج کرد و پس از ازدواج خانه ای در خیابان آب سردار تهران اجاره کرد و تا پس از ماه رمضان و پایان تعطیلی حوزه علمیه در آنجا اقامت داشت. ایشان در سال های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۰ در تابستان هایی که هوای قم گرم و طاقت فرسا بود، گاه به «درکه» از توابع شمیرانات در شمال تهران و در دوازده کیلومتری غرب تجریش که آب و هوای معتدل کوهستانی دارد، می رفت.
ایشان کتاب انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه را در ۱۵ تیر ۱۳۲۸ش / رمضان ۱۳۶۸ق در درکه به پایان برده است. زیارت امامزاده قاسم در دامنه کوه های شمیرانات و اقامت چندین باره در این منطقه نیزچنان که خود ایشان نیز در نامه ای به یکی دوستان خود اشاره کرده جزو برنامه های ایشان بود. امام خمینی (س) گاهی از قم با برخی از شاگردانش ازجمله یوسف صانعی به خانه دوست صمیمی خود سیدمحمدصادق لواسانی واقع در امامزاده یحیی می رفت.

 پس از بازداشت امام خمینی (س) در نیمه شب ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ مأموران رژیم پهلوی ایشان را در آغاز به باشگاه افسران تهران انتقال دادند و غروب همان روز ایشان را به پادگان قصر بردند و پس از نوزده روز در ۱۳۴۲ / ۴ / ۴ ایشان را در پادگان عشرت آباد زندانی کردند که با تلاش علمای تهران و شهرستان ها رژیم ناگزیر شد در ۱۲ مرداد ۱۳۴۲ ایشان را به خانه سیدعباس نجاتی از افراد مرتبط با سازمان اطلاعات و امنیت کشور در داوودیه منتقل کند. پس از سه روز به دلیل فشارهای عمومی، مقامات امنیتی ایشان را به خانه رضا روغنی از بازاریان در قیطریه تهران منتقل کردند، ایشان در این خانه زیر نظر مأموران امنیتی بود و سرانجام در ۱۸ فروردین ۱۳۴۳ آزاد و راهی قم شد.

امام خمینی (س) پس از بازگشت از تبعید در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ و سخنرانی در بهشت زهرا(س) به مدرسه رفاه رفت؛ ولی روز بعد به مدرسه علوی در مجاور آن منتقل شد و تا صبح ۱۳۵۷ / ۱۲ / ۱۰ در همان جا اقامت داشت.

 ایشان همچنین از ۱۳۵۸ / ۱۱ / ۳ به مدت ۳۹ روز در بیمارستان قلب تهران بستری بود و سپس برای اقامت به خانه محمدرضا مشرف در منطقه دربند رفت این خانه سه طبقه با زیربنای قابل توجه و مساحت ۳۷۰ متر مربع در اواخر خیابان دربند، بالاتر از ظهیرالدوله قرار دارد. در طبقه اول اعضای دفتر، در طبقه دوم خانواده امام خمینی (س) و در طبقه سوم خود ایشان استقرار یافت و دیدارها نیز در این طبقه صورت می گرفت. ایشان پس از ۷۵ روز به خاطر اشرافی بودن این خانه را ترک کرد و به جماران رفت. جماران از نقاط کوهستانی شمیرانات است. با کوشش سیداحمد فرزند امام خمینی (س) و موافقت سیدمهدی امام جمارانی دو خانه کوچک متعلق به برادر و خواهر امام جمارانی محل اقامت امام خمینی (س) شد و در جوار خانه، حسینیه ای قرار دارد که دیدارها و ملاقات های عمومی در آن صورت می گرفت. خانه مختص امام خمینی (س) دو اتاق یکی برای دیدار با شخصیت ها و دیگری برای استراحت و خواب داشت. ایشان در ۲۸ اردیبهشت ۱۳۵۹ به این خانه منتقل شد و تا زمان رحلت ۱۳۶۸ / ۳ / ۱۳ در همین جا اقامت داشت.

ری

شهرستان ری در جنوب تهران واقع شده و به دلیل وجود حرم عبدالعظیم حسنی(ع) و دیگر مکان های زیارتی و فرهنگی، مورد توجه علاقه مندان است. در سال ۱۳۴۶ق / ۱۳۰۷ش که محمدتقی بافقی به دلیل مبارزه با رضاخان پهلوی در این شهر تبعید بود، امام خمینی (س) ماهی دو بار به دیدار وی می رفت. در ۲۹ ربیع الاول ۱۳۵۴ق / تیر ۱۳۱۴ش در وقت تبعیدِ آقا حسین قمی به دلیل مخالفت با کشف حجاب، امام خمینی (س) به دیدار این مجتهد مشهور مبارز رفت.

 زمانی که سیدحسین بروجردی در بیمارستان فیروزآبادی ری بستری بود، امام خمینی (س) به عیادت ایشان رفت و از ایشان خواست تا به قم بیاید و مرجعیت را بپذیرد. ایشان پس از ورود به ایران در بهمن ۱۳۵۷، در روزهای اقامت در مدرسه رفاه و علوی، یک بار به همراه مهدی عراقی به زیارت حرم عبدالعظیم(ع) رفت.

کرج

شهرستان کرج در غرب تهران و بر آبرفت های کوه های جنوبی البرز مرکزی قرار دارد. امام خمینی (س) در سال ۱۳۳۸ به علت دچارشدن به تب مالت، با سفارش پزشک معالج مدتی در این شهر در خانه حاج محمدعلی ملک خانی اقامت کرد. ایشان همچنین چند سال متوالی در تابستان ها به باغ حسین لنکرانی در کرج می رفت و گاهی نیز برای اقامت طولانی خانواده خود را به آنجا می برد. ایشان در همین باغ چندین بار با لنکرانی مسابقه تیراندازی داشته است.

لبنان

امام خمینی (س) در ۳۱سالگی و در ذی القعده ۱۳۵۱ق / فروردین ۱۳۱۲ش برای انجام مراسم حج تمتع عازم لبنان شد تا با کشتی به حجاز برود؛ از این رو به مدت سیزده روز در شهر بندری بیروت، پایتخت لبنان اقامت داشت و سپس برای انجام مناسک حج به عربستان رفت. از حضور ایشان در مکه و مدینه گزارشی در دست نیست. تنها خود ایشان پس از انقلاب اسلامی یادآور شده که در سفر مکه با سلیمان میرزا از مؤسسان حزب توده همسفر بوده است و سلیمان میرزا با اینکه خود را کمونیست می دانست، اهل نماز، روزه و حج بود؛ به همین جهت او را به مسخره «سلیمان نمازی» می گفتند.

 امام خمینی (س) همواره یکی از حامیان مردم لبنان در برابر تجاوزهای رژیم اشغالگر فلسطین بوده است.

ترکیه

امام خمینی (س) پس از سخنرانی علیه لایحه کاپیتولاسیون در قم، به دست رژیم پهلوی در ۱۳۴۳ / ۸ / ۱۳ بازداشت و به ترکیه تبعید شد مأموران امنیتی ترکیه در فرودگاه آنکارا، صبح ۱۳ آبان امام خمینی (س) را به هتل بلوار پالاس بردند و روز بعد به یکی از ساختمان های فرعی خیابان آتاتورک منتقل کردند، سرانجام در ۲۱ آبان ایشان را به شهر بورسا واقع در ۴۶۰کیلومتری آنکارا و در یکی از ساختمان های جنوبی این شهر محلّه عجم لَر اسکان دادند. ایشان به هنگام اقامت در بورسا، در شهر و حومه آن قدم می زد و از بعضی مکان ها دیدن می کرد؛ ازجمله بر مزار علمای آن شهر که به دست آتاتورک کشته شده بودند، فاتحه خواند. ایشان پس از ۳۳۵ روز اقامت در ترکیه، روز سه شنبه ۱۳ مهرماه ۱۳۴۴، به همراه فرزند خود سیدمصطفی خمینی به تبعیدگاه دوم، در کشور عراق منتقل شد.

کاظمین

امام خمینی (س) پس از تغییر محل تبعید از ترکیه به عراق، در روز سه شنبه ۱۳ مهر ۱۳۴۴ وارد فرودگاه بغداد شد و از آنجا به کاظمین، سامرا، کربلا و نجف سفر کرد. ایشان از فرودگاه بغداد با خودرو به شهر کاظمین در نزدیکی بغداد رفت و در آغاز ورود، مرقد مطهر امام کاظم(ع) و امام جواد(ع) را زیارت کرد و به مدت سه روز در مسافرخانه و خانه عبدالامیر جمالی ماند.

سامرا

امام خمینی (س) به همراه فرزندش سیدمصطفی و گروهی از روحانیان نجف و کاظمین در ۱۳۴۴ / ۷ / ۱۵ از کاظمین به سامرا رفت و در آن شهر با استقبال پرشکوه مردم شیعه و سنی روبه رو شد. ایشان پس از ورود به سامرا، بارگاه امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) را زیارت کرد و نماز مغرب و عشا را به جماعت در ایوان حرم به جای آورد. در جلسه ای که در مدرسه میرزای شیرازی برگزار شد، شیوخ عرب به دیدار ایشان آمدند. در این مجلس سعید البدری از علمای بزرگ اهل تسنن به تجلیل از ایشان پرداخت و اعلام کرد همه کشورهای اسلامی شهر و وطن امام خمینی (س) است. این دیدارها در وحدت علمای سنی و شیعه مؤثر بود و مردم این سامان را به ابعادی از مبارزات امام خمینی (س)، توجه داد.

کربلا

امام خمینی (س) در ۱۶ مهر ۱۳۴۴ به کربلا رفت و در شهر «مسیب» هنگامی که جمعیت مشتاق را مشاهده کرد، به میان مردم رفت و پس از لحظاتی دیدارهای توأم با شادمانی و سرور، به سمت حرم امام حسین(ع) حرکت کرده و ایشان و شهدای کربلا را زیارت کرد. سیدمحمد شیرازی فرزند سیدمهدی شیرازی که در صحن حرم سیدالشهدا(ع) نماز جماعت اقامه می کرد، از ایشان خواست یک هفته در کربلا بماند و به جای ایشان نماز جماعت بخواند که ایشان پذیرفت.

امام خمینی (س) در مدت اقامتِ هفت روزه به زیارت آستان حسینی و دیگر شهیدان کربلا، دید و بازدید با علما و مقامات روحانی پرداخت. ایشان به هنگام اقامت در نجف نیز ارتباط خود را با کربلا قطع نکرد و در مناسبت های ویژه برای زیارت به این شهر می رفت. ایشان هنگامی که به کربلا می رفت در خانه عباس حاج رئیس اشکنانی از ایرانیان مقیم کویت ساکن می شد. صاحب خانه اصرار داشت خانه و ماشین بنزی را به ایشان هدیه کند که نپذیرفت.

نجف اشرف

امام خمینی (س) پیش از تبعید به عراق و در جریان سفر حج برای زیارت عتبات به عراق رفت و چند روزی در نجف اشرف اقامت گزید. در این سفر در خانه نصرالله خلخالی مستقر شد و به دیدار یکی از عرفای نجف رفت.

 ایشان پس از تبعید به عراق روز جمعه ۲۳ مهر ۱۳۴۴ در حالی که علما و مدرسان حوزه کربلا او را همراهی می کردند، از کربلا به سوی نجف حرکت کرد و در خانه ای که نصرالله خلخالی در میانه خیابان «الرسول»، کوچه شُربه ای ها برای ایشان اجاره کرده بود، اقامت کرد. مراجعان در همین خانه (در ساعات ویژه) به دیدار امام خمینی (س) می رفتند. محل این خانه به گونه ای بود که ایشان می توانست از هر دو سمت به مرکز شهر و حرم مطهر برود. درِ بیرونی به جانب خیابان «الرسول» به فاصله یک کوچه نسبتاً وسیع ولی کوتاه باز می شد و درِ اندرونی به طرف داخل بخش قدیمی شهر نجف که به بازار حُوَیْش منتهی می شد گشوده می شد. امام خمینی (س) از درِ اولی و از راه خیابان، شب ها و صبح ها پیاده به حرم امام علی(ع) می رفت و از درِ دیگر که وارد کوچه مسجد ترک ها می شد، برای اقامه نماز جماعت مغرب و عشا به مسجد شیخ انصاری می رفت. ایشان به مدت سیزده سال در نجف اقامت کرد.

بصره

بصره بندر مواصلاتی عراق است که در جنوب این کشور قرار دارد. با سختگیری های رژیم بعثی عراق، امام خمینی (س) در ۱۰ مهر ۱۳۵۷ نجف را ترک کرد و پس از عبور از شهر بصره و زبیر با خودرو به مرز عراق و کویت رفت. در مرز کویت با بازرسان امنیتی این کشور روبه رو شد که اجازه نمی دادند ایشان وارد کویت شود و حتی سیدعباس مُهری، نماینده ایشان در کویت که با تعدادی به استقبال آمده بود، اجازه ملاقات نیافت. امام خمینی (س) که با مخالفت دولت کویت روبه رو شد با خودرویی که در اختیار ایشان بود، به سوی بصره حرکت کرد و به همراه سیداحمد فرزند خود و اسماعیل فردوسی پور و محمدحسین املایی یک شب را در مسافرخانه «شط العرب» گذرانید و صبح همراه افراد یادشده و ابراهیم یزدی۱۱۶ از راه فرودگاه نظامی حوالی بصره با هواپیمای ارتش به بغداد رفت و به محض ورود برای زیارت به کاظمین(ع) رفت و سپس به استراحت پرداخت تا صبح روز بعد به پاریس برود.

فرانسه

امام خمینی (س) پس از مخالفت دولت کویت، تصمیم هجرت به فرانسه گرفت و پس از ورود به پاریس در ۱۳۵۷ / ۷ / ۱۴ در خانه احمد غضنفرپور که یکی از دانشجویان ایرانی و از دوستان مورد اعتماد سیدابوالحسن بنی صدر بود، در محله کَشان پاریس اقامت گزید.

 برخی انتخاب این محل برای اقامت امام خمینی (س) را برخلاف قرار قبلی و با غرض های دیگری شمرده اند و از آنجاکه این خانه در طبقه چهارم بود و رفت و آمد زیاد، موجب ناراحتی همسایگان شده بود، خانه ای در دهکده نوفل لوشاتو در اطراف پاریس برای امام خمینی (س) در نظر گرفته شد. این خانه که از آنِ همسر فرانسوی یکی از دانشجویان ایرانی به نام علی عسگری بود، دو اتاق تو در تو و نیز پستویی کوچک در انتهای اتاق عقبی داشت. دستگاه تکثیر نوارهای امام خمینی (س) در زیرزمین این خانه قرار گرفت. ایشان در اتاق عقبی و دیگران در اتاق جلویی مستقر شدند و پذیرایی از مراجعان نیز در اتاق جلویی انجام می شد. پس از دو یا سه هفته به دلیل ورود خانواده امام خمینی (س) به نوفل لوشاتو و کوچک بودن این خانه، خانه روبه رویی اجاره شد که چهار اتاق داشت و به امام خمینی (س) و خانواده اش اختصاص یافت. ایشان به مدت ۱۱۸ روز در نوفل لوشاتو اقامت گزید. و در ۱۳۵۷ / ۱۱ / ۱۲ به ایران بازگشت.

دانشنامه امام خمینی (س)

منابع

ابن الرضا، سیدمهدی، ضیاء الابصار فی تراجم علماء الخوانسار، قم، انصاریان، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

اختری، محمدحسن، خاطرات، چاپ شده در خاطرات سال های نجف، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.

امام جمارانی، سیدمهدی، چهل پرده اشک، روزنامه جمهوری اسلامی، ۲۲ / ۴ / ۱۳۶۸ش.

امام جمارانی، سیدمهدی، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

امام خمینی (س)، سیدروح الله، الاستصحاب، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.

امام خمینی (س)، سیدروح الله، انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.

امام خمینی (س)، سیدروح الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

امام خمینی (س)، سیدروح الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.

امام خمینی (س)، سیدروح الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

امام خمینی (س)، سیدروح الله، الطلب و الاراده، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ چهارم، ۱۳۸۷ش.

انصاری، محمدعلی، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

ایزدی نجف آبادی، عباسعلی، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

بابایی، رضا، کارنامه نور، مجله حضور، شماره ۴۱، ۱۳۸۱ش.

بدلا، سیدحسین، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

برقعی، سیدرضا، همراه دوران غربت، خاطرات حجت الاسلام و المسلمین سیدرضا برقعی، تدوین محمدحسن عباسی و علیرضا نخبه، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۹۶ش.

بصیرت منش، حمید، علما و رژیم رضاشاه نظری بر عملکرد سیاسی ـ فرهنگی روحانیون در سال های ۱۳۰۵–۱۳۲۰ش، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

بهاءالدینی، حاج آقارضا، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۱۶، ۱۳۶۵ش.

پسندیده، سیدمرتضی، خاطرات آیت الله پسندیده، گفته ها و نوشته ها، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

توسلی، محمدرضا، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

توکلی بینا، ابوالفضل، دیدار در نوفل لوشاتو، خاطرات سیاسی و اجتماعی ابوالفضل توکلی بینا، به کوشش فرامرز شعاعی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.

خمینی، سیداحمد، دلیل آفتاب، خاطرات یادگار امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.

دوانی، علی، امام خمینی (س) در آئینه خاطره ها، تهران، مطهر، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.

ذاکری، علی اکبر، طلوع خورشید، سال شمار زندگانی امام خمینی (س) قدس سره، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۹۱ش.

رجائی نژاد، محمد و مهدی، حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام خمینی (س) از ولادت تارحلت، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.

رحیمیان، محمدحسن، در سایه آفتاب، تهران، حضور، چاپ هفتم، ۱۳۷۸ش.

رسولی محلاتی، سیدهاشم، خاطرات آیت الله رسولی محلاتی، به کوشش احمد رشیدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۳ش.

روحانی، سیدحمید، نهضت امام خمینی (س)، ج۱، تهران، عروج، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۱ش.

روحانی، سیدحمید، نهضت امام خمینی (س)، ج۲، تهران، عروج، چاپ پنجم، ۱۳۸۱ش.

ریاحی، محمدحسین، اولین تذکره دربارهٔ شخصیت امام خمینی (س)، مجله حضور، شماره ۲۸، ۱۳۷۸ش.

سبحانی، جعفر، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

سبحانی، جعفر، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۳۲، ۱۳۷۸ش.

سروش محلاتی، محمد، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

سیدناصری، حمیدرضا و امیررضا ستوده، پاره ای از خورشید، تهران، ذکر، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.

صابری همدانی، احمد، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

صانعی، یوسف، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

طاهری خرم آبادی، سیدحسن، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

طباطبایی، سیدصادق، خاطرات سیاسی ـ اجتماعی دکتر سیدصادق طباطبایی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.

طباطبایی، فاطمه، اقلیم خاطرات، تهران، پژوهشکده امام خمینی (س) و انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.

عارفی، سیدحسن، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

عراقچی، علی، پرتو آفتاب، خاطرات حضرت آیت الله حاج شیخ علی عراقچی، تدوین عبدالرحیم اباذری، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.

علم الهدی، سیدمحمدجواد، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

عمید زنجانی، عباسعلی، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

غفاری، هادی، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

فاضلی اشتهاردی، محمد، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

فردوسی پور، اسماعیل، خاطرات حجت الاسلام و المسلمین فردوسی پور، تدوین فرامرز شعاع حسینی و رحیم روح بخش، عروج، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.

فردوسی پور، اسماعیل، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

قادری، سیدعلی، خمینی روح الله، زندگی امام خمینی (س) بر اساس اسناد و خاطرات و خیال، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.

قادری، سیدعلی، یک قرن زندگی پرماجرا، سالشمار توصیفی زندگی قدس ایران همسر امام خمینی (س)، بر اساس خاطرات و خیال، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.

قرهی، عبدالعلی، خاطرات، چاپ شده در سرگذشتهای ویژه از زندگی حضرت امام خمینی (س)، به اهتمام مصطفی وجدانی، تهران، پیام آزادی، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.

کتابی، سیدمحمدباقر، رجال اصفهان، اصفهان، گل ها، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.

کروبی، مهدی، خاطره، چاپ شده در برداشتهایی از سیره امام خمینی (س)، تدوین غلامعلی رجایی، تهران، عروج، چاپ پنجم، ۱۳۸۴ش.

گلی زواره قمشه ای، غلامرضا، فرازهای فروزان، پژوهشی در سیره اخلاقی، تربیتی و عرفانی حضرت امام خمینی (س)، قم، حضور، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

محتشمی پور، سیدعلی اکبر، خاطرات سیاسی، تهران، حوزه هنری ادبیات انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

محرمی، سعیده و سمیر کتف، آفتاب حصار، تاریخ شفاهی حضور امام خمینی (س) در کرج طی سال های ۳۹ تا ۴۱، تهران، سوره مهر، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.

محلاتی، فضل الله، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

مرادی نیا، محمدجواد، خمین در گذر تاریخ (به انضمام شرح زندگی خاندان امام خمینی (س) و رجال خمین)، قم، نورالسجاد، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

مسجدی آرانی، مصطفی، روزنامه جام جم، ۱۳ / ۳ / ۱۳۹۳ش.

مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، خاطرات خادمان و پاسداران امام خمینی (س)، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.

مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، محضر نور، فهرست های دیدار امام خمینی (س)، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۴ش.

مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، سیر مبارزات امام خمینی (س) در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

مؤمن، محمد، خاطرات، چاپ شده در سرگذشتهای ویژه از زندگی امام خمینی (س)، به اهتمام مصطفی وجدانی، تهران، پیام آزادی، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.

ناطق نوری، علی اکبر، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

نامه قم، مجله، شماره ۵ و ۶، ۱۳۷۸ش.

ندا، مجله، سفر دوم، حق طلبی امام در لوای مبارزه با ظلم، شماره ۱، ۱۳۶۹ش.

نیکبخت، رحیم، لواسانی، سیدمحمدصادق (آیت الله)، چاپ شده در فرهنگنامه رجال روحانی عصر امام خمینی (س)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی چاپ اول، ۱۳۸۹ش.

وادی، مجله، (ویژه نامه اماکن منتسب به امام خمینی (س) در داخل کشور)، تهران، معاونت فرهنگی ستاد مرکزی بزرگداشت امام خمینی (س)، ۱۳۹۲ش.

واعظ زاده، سیدمحمد، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

همدانی، حجت، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

یزدی، ابراهیم، شصت سال صبوری و شکوری، تهران، کویر، چاپ اول، ۱۳۹۸ش.

یزدی، محمد، خاطرات آیت الله محمد یزدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

یزدی، محمد، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.