اندیشه های اجتماعی امام خمینی (س)

مقدمه

بخش اول: جایگاه دین و معنویت در جامعه

بخش دوم: سرمایه اجتماعی

بخش سوم: جامعه مطلوب

بخش چهارم: آسیب های اجتماعی

بخش پنجم: راهکار آسیب زدایی

در ساختار اندیشه امام خمینی (س) که بنیادهای آن بر محور توحید، ارزش های اسلامی، اخلاق متعالی و کمال انسانی، قرار گرفته است، اجتماع و هر آنچه به آن مربوط است نیز در سایه همین بنیادها معنا می شود؛ چنان که فهم ابعاد دیگر اندیشه ایشان نیز مبتنی بر شناخت این بنیادها است. در این بینش توحیدی، جامعه به مثابه دانشگاهی است که پیامبران (ع) ، آموزگاران این دانشگاه و خداوند مربی آن آموزگاران است و تربیت انبیای الهی موجب سعادت و آرامش عالم خواهد بود. در چنین جامعه ای، سیاست، فرهنگ، اخلاق و مسائل اجتماعی، همه یاری گر چنین هدفی خواهند بود. خاستگاه تشکیل جامعه از نگاه امام خمینی (س) ، غریزه انسانی است و انسان ذاتاً نمی تواند جز در اجتماع زندگی کند و زندگی انفرادی، به منزله خروج از هیئت انسانی است. ایشان افراد جامعه را به قطره های باران و جامعه را به نهرها و دریا تشبیه می کند که در صورت اجتماع کارسازند و تا اجتماعی نباشد، از قطره ها کاری ساخته نیست. همچنین میان فرد و جامعه تعاملی غیر قابل انکار وجود دارد؛ از سویی این افرادند که جامعه سازند و از دیگر سو، آداب، سنن، فرهنگ و نظام ارزشی حاکم بر جامعه است که افراد را می سازد. امام خمینی (س) در صورت تزاحم حقوق فرد و جامعه، جامعه را مقدم می داند و مصلحت جامعه را بالاتر از مصلحت افراد می شناسد، اما بر این باور است اصلاح افراد، موجب اصلاح جامعه خواهد بود. در این اندیشه، اجتماع، سیاست، فرهنگ و اخلاق، محورهای جدا و دور از هم نیستند و آن چه مقصود است، برقراری عدالت و سعادت انسان و جامعه بشری، برپایه توحید و معرفت الهی است و خداشناسی توحیدی، نقطه اتکای محورهای گوناگون اندیشه اجتماعی امام خمینی (س) است. این محورها عبارت اند از: جایگاه و کارکرد دین و معنویت در جامعه، اهمیت سرمایه اجتماعی، جامعه مطلوب و آسیب های اجتماعی و راه اصلاح آن.

بخش اول: جایگاه دین و معنویت در جامعه

امام خمینی (س) با شناختی جامع از دین و با نگاهی عقلانی ـ عرفانی به آن، نیازها و تحولات جامعه و الزامات زمان خود را می شناخت و به احیای نگرش دینی در تمام ابعاد حیات انسانی می پرداخت. ایشان معتقد است دین اسلام برخلاف ادیان تحریف شده موجود، در تمام شئون فردی و اجتماعی بشر قانون وضع کرده و در زمینه روابط انسان ها با خود و جامعه، نیز درباره ارتباط جامعه اسلامی با جوامع دیگر برنامه دارد. در نگاه ایشان مفهوم تمدن و اجتماع مطلوب با دین گره خورده است و ماهیت و چگونگی قوانین اسلام، برای تکوین یک دولت و اداره سیاسی و اقتصادی و فرهنگی جامعه تشریع شده است؛ تمدن باشکوه اسلامی نیز که مترقی ترین تمدن در طول تاریخ بود، تنها در سایه دین اسلام و توصیه این دین به تفکر و علم آموزی به وجود آمد و بعدها به دلیل دوری از تعالیم اسلام، افول کرد. به باور امام خمینی (س) مجموعه آموزه های بینشی و اجتماعی اسلام، تمدن ساز است؛ از همین رو معیار و شاخص اصلی ایشان برای نوسازی تمدن اسلامی، برگشت دوباره به «اسلام» بود؛ اسلامی که ایشان در سال های آخر عمر، از آن با عنوان «اسلام ناب محمدی» یاد می کرد هدایت و رهبری صحیح جامعه، جز به وسیله دین ممکن نیست و دین است که جامعه را معتدل و امور آن را به سامان می کند. امام خمینی (س) با اشاره به طرح استعماری افیون نامیدن دین برای جامعه، تاکید دارد سعادت فرد و جامعه تنها در گرو اجرای احکام دین و تربیت دینی و قرآنی است. دین با پیشرفت های زمان و توسعه فرهنگ و تغییرات حاصل از آن هماهنگ است و جامعه برای رسیدن به صلاح و سعادت، به دو بال مادیت و معنویت، نیاز دارد.

بخش دوم: سرمایه اجتماعی

آن چه یک جامعه انسانی را در رسیدن به تعالی و رشد همه جانبه کمک می کند، سرمایه اجتماعی آن جامعه است. در واقع سرمایه اجتماعی، دارایی نامحسوس جامعه است که ضامن رشد جامعه و دست مایه مناسبی برای مراکز قدرت و تصمیم گیر، در حل بحران های مختلف سیاسی ـ اجتماعی است. امام خمینی (س) واژه «سرمایه اجتماعی» را به کار نبرده است، اما مطالعه آثار ایشان نشان می دهد به خوبی از این ظرفیت که در متن مردم می جست، آگاه بود و در جریان نهضت اسلامی و پس از تاسیس نظام جمهوری اسلامی، به شایستگی از آن بهره می برد. با توجه به بنیان توحیدی اندیشه های امام خمینی (س) ، سرمایه اجتماعی مورد نظر ایشان نیز مبتنی بر معنویت است و مهم ترین مؤلفه های این سرمایه، یعنی اعتماد اجتماعی، انسجام اجتماعی و مشارکت اجتماعی، در ارتباطی متقابل با هم اند و از نگاه ایشان دین به عنوان مجموعه ای از باورها، ارزش ها و هنجارهای مشترک، که نقشی اساسی در بسیج سیاسی و اجتماعی مردم دارد، جایگاه مهمی در شکل گیری این سرمایه اجتماعی دارد:

اعتماد اجتماعی

از نگاه امام خمینی (س) ، یکی از مهم ترین عواملی که می تواند موجب ثبات نظام سیاسی و پیروزی ملت باشد، اعتماد اجتماعی است. ایشان در دوران نهضت اسلامی و پس از آن، در وهله نخست اعتماد به خداوند تعالی را موجب شجاعت و پیروزی یک ملت می دانست و پس از آن ثبات اجتماعی را در اعتماد مردم به خود، اعتماد به یکدیگر و اعتماد به کارگزاران نظام می شناخت و بر این باور بود که چرخ زندگی اجتماعی، بر اعتماد می چرخد و پایه بزرگ اعتماد بر امانت و ترک خیانت گذاشته شده است؛ از این رو به مسئولان و کارگزاران نظام اسلامی توصیه می کرد متوجه امانتی که به آنان سپرده شده، باشند و بدانند پیروزی وابسته به حفظ این امانت و جلب اعتماد مردم است. ایشان همچنین بی اعتمادی مردم به خود را در نتیجه خودباختگی هویتی و گم کردن مسیر اسلام به عنوان چراغ و راهنما می داند و بر این باور است که بی اعتمادی ملت به توانایی های خود، سقوط ارزش ها و وابستگی به کشورهای قدرتمند را در پی دارد.

انسجام اجتماعی

روابط اجتماعی در سطوح مختلف و میزان گستردگی آن، یکی از مهم ترین مؤلفه های سنجش سرمایه اجتماعی است. امام خمینی (س) براساس آموزه های اسلام، بنیان شبکه روابط اجتماعی را بر پایه برادری و اخوت اسلامی می داند و واژه های «برادر» و «برادری» را در مفهوم اشتراک دینی و ایمانی میان مسلمانان به کار می بَرَد. تقویت برادری و وحدت میان نیروهای مختلف انقلاب و مردم در سال های نهضت اسلامی و پس از پیروزی انقلاب، جنگ تحمیلی و همچنین برادری میان دولت و ملت، همواره یکی از دغدغه های مهم امام خمینی (س) بود. ایشان وحدت و برادری را یکی از مهم ترین عوامل پیروزی در نهضت، حفظ و ثبات نظام جمهوری اسلامی، موفقیت در جنگ تحمیلی و رشد و توسعه کشور در دوران پس از جنگ به شمار می آورَد و بر این باور است که برادری، سرمایه اجتماعی ارزشمند ملت و دولت است و رسیدن به وحدت در جامعه نیز جز در سایه هدف مشترک به دست نمی آید. در نگاه امام خمینی (س) وحدت امری است که پیوسته باید بر آن مراقبت کرد و این مراقبت در سطوح مختلف حاکمیت و ملت قابل بازشناسی است. به باور ایشان، افزون بر اهمیت وحدت میان اقشار مختلف مردم، در دستیابی به پیروزی و حفظ آن، اتحاد میان دولت و ملت نیز یکی از مهم ترین عواملی است که جامعه را از انشقاق و تفرقه دور می سازد؛ بهره مندی از نصرت الهی و دستیابی به پیروزی، نیازمند وحدت و همدلی دولت و ملت است؛ به گونه ای که همگان احساس کنند اهل یک کاروان اند و یک مقصد دارند. امام خمینی (س) به ویژه بر وحدت میان نخبگان جامعه، تاکید دارد و افزون بر سفارش های اکید به روحانیت برای وحدت و برادری میان خود، وحدت این قشر با دیگر طبقات جامعه را مهم می شمارد و معتقد است حوزه و دانشگاه که دو مرکز مؤثر بر توسعه نظام اسلامی اند، باید دارای وحدت نظری و عملی باشند؛ زیرا تاثیر پیوند یا گسست این دو نهاد، به لحاظ سلامت و ناهنجاری اجتماعی و رشد و انحطاط، به طور مستقیم متوجه جامعه خواهد بود. از سوی دیگر، برادری اسلامی که یکی از بنیادی ترین محورهای اندیشه امام خمینی (س) است، ویژه مسلمانان یک کشور نیست و شامل تمامیِ مسلمانان جهان، بلکه مستضعفان عالم می شود. در این نظام فکری، همه مسلمانان با هم برادرند و اخوت اسلامی علاوه بر اینکه حکمی اخلاقی است، حکمی اجتماعی و سیاسی و مورد تاکید خداوند است.

مشارکت اجتماعی

سرمایه اجتماعی، منبعی است برای دستیابی آسان تر به اهداف جامعه، و هر اجتماع یا نظام سیاسی که بر جلب بیشتر مشارکت عمومی مردم توفیق یابد، سرمایه عظیم تری در اختیار دارد؛ زیرا مشارکت، نقش اساسی در مشروعیت نظام سیاسی دارد. امام خمینی (س) بر این باور است که تمام امور جامعه اسلامی، در گرو پذیرش و دخالت مردم است و این مشارکت ضامن حفظ امنیت کشور خواهد بود. در نگاه امام خمینی (س) اهمیت حضور و مشارکت مردم در تشکیل حکومت و کارایی آن تا آنجاست که ایشان میان حق ولایت فقیه و تصدی امور در جامعه اسلامی تفاوت قائل می شود و تولّی امور را به پذیرش و قبول مردم وابسته می داند. آن چه امام خمینی (س) از مشارکت عمومی مردم در نظام اسلامی در نظر دارد، به دست آوردن قدرت در مبارزات سیاسی احزاب نیست، بلکه قدرتی متعلق به همه مردم و همراه با قدرت الهی است.

بخش سوم: جامعه مطلوب

در نظام فکری امام خمینی (س) ، جامعه ای که بنیانش مبتنی بر مبانی و معارف توحیدی باشد، جامعه ای سعادتمند، مطلوب و مقصود پیامبران الهی است. ایشان انسان را بزرگ ترین آیات و مظاهر اسما و صفات حق و دارای ابعاد مختلف می شناسد و بر این باور است که افراد بشر ابعاد مختلف روحی و جسمی دارند، تربیت پذیرند و با قدرت انتخاب خود، راه خیر یا شر را در جامعه انسانی برمی گزینند. از نظر ایشان تنها ملاک تشخیص جامعه مطلوب، اسلام است؛ جامعه ای که مبنای تمام برنامه های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن در سطح فردی و اجتماعی قوانین اسلام باشد، جامعه ای مطلوب و فضایی مناسب برای رشد انسان است. بنابراین آن چه در اندیشه امام خمینی (س) ، هدف نهایی است، رسیدن انسان به کمال و مقام قرب الهی است و جامعه مطلوب خود ابزاری است برای نیل به این هدف. مهم ترین ویژگی هایی که در نگاه امام خمینی (س) جامعه مطلوب را از سایر جامعه ها متمایز می کند، عبارت اند از:

عدالت محوری

یکی از اصول اساسی و هدف بزرگ اسلام و مقصود تمام پیامبران الهی، برقراری عدل است و تمام اقشار جامعه وظیفه دارند برای رسیدن به این هدف تلاش کنند. به اعتقاد امام خمینی (س) ، آن چه یک جامعه انسانی را تا حد زیادی اصلاح می کند، در وهله نخست، برقراری عدالت اجتماعی است. عدالت در اندیشه ایشان، جایگاه بسیار رفیعی دارد. ایشان معتقد است دولت اسلامی موظف است با تمام توان برای رفع فاصله طبقاتی و برقراری عدالت اجتماعی تلاش کند. شاخصه های این راه عواملی مانند جلوگیری از چپاول و غارت منابع و ثروت های ملت، رفع ظلم و نترسیدن ملت از حکومت، نبود اختلاف طبقاتی و تامین رفاه برای همه اقشار به ویژه فقرا و مستضعفان است.

قانون مداری

امام خمینی (س) با تکیه بر آیات قرآن کریم معتقد است تمام پیامبران (ع)  از آدم (ع) تا خاتم (ص)  برای برقرارکردن اجرای قانون آمده اند و همه پیامبران و اولیا در برابر قانون خاضع بوده اند. ایشان با تاکید بر ضرورت حاکمیت قانون در جامعه، وجود قانون را برای تدبیر و اداره امور کشور ضروری می داند و بر این باور است که قانون و قانون گذاری اصولاً مقدمه ای برای اجرای عدالت و پرهیز از ظلم و تبعیض است. البته از نگاه ایشان راه اصلاح، وجود قانون الهی در جامعه است و قوانین اسلام علاوه بر اینکه وسیله تحقق عدالت در جامعه اند، ابزاری برای اصلاح اعتقادی و اخلاقی و تهذیب انسان نیز هستند.

رعایت حقوق متقابل

از محورهای مهم اندیشه های اجتماعی امام خمینی (س) در تبیین جامعه مطلوب، رعایت حقوق متقابل دولت و مردم و اقشار مختلف جامعه است. ایشان با اعتقاد به اینکه آزادی های فردی و اجتماعی در چارچوب قانون، ازجمله حقوق اولیه هر انسانی است و کسی حق ندارد این حقوق را ضایع کند، مبنای این حقوق را براساس اصل اساسی توحید و برابری همه انسان ها در برابر خداوند می داند و بر همین مبنا، ضمن پذیرش و تایید بسیاری از حقوق ذکرشده در اعلامیه حقوق بشر، سرلوحه حقوق بشر را آزادی و تساوی همه در برابر قانون ذکر کرده است. امام خمینی (س) بر این امر تاکید دارد که هیچ مکتبی به اندازه اسلام، بر ماهیت بشر و شناخت جامعه انسانی، اشراف ندارد و ملاحظه حقوق بشر را نکرده است؛ به گونه ای که با محترم شمردن آزادی و دموکراسی، آن را به تمام معنا در جامعه اجرا می کند. ایشان با اشاره به حقوق و تکالیف متقابل جامعه انسانی، به حقوق گوناگون مردم مانند حقوق محرومان و حقوق مساوی در تحصیل، کار، مالکیت و حق تعیین سرنوشت توجه دارد؛ همچنین در نگاه ایشان حق حیات با توجه به ضوابط این حق و احترام به آن برای کل جامعه، آزادی معقول و منطقی و کرامت انسانی زن و مرد، ازجمله حقوقی است که در اسلام، به طور کامل رعایت شده است. البته رعایت حقوق بشر در اسلام، ملازماتی دارد که یکی از مهم ترین آنها تبیین اصالت فرد یا جامعه است. به باور امام خمینی (س) در اسلام، فرد در کنار اجتماع اهمیت می یابد و جامعه به عنوان موجود واقعی، منافعی دارد مانند حفظ تمامیت ارضی، ارزش های فرهنگی، محیط زیست پاک و ثبات سیاسی؛ که در شرایط بحران می تواند محدودیت هایی برای منافع فردی ایجاد کند. برهمین اساس ایشان اگرچه ورود به منازل و حریم خصوصی افراد را ممنوع می داند، اما در مواردی مانند خانه های تیمی محاربان و توطئه گران علیه نظام اسلامی، برای حفظ مصالح نظام، این کار را جایز می شمرد.

امنیت

یکی از ارکان شکل گیری حکومت، برقراری امنیت عمومی است و امنیت در کشور با تدابیر درست امنیتی در برابر دشمنان خارجی و مهار فعالیت های مجرمانه داخلی ممکن است. امام خمینی (س) یکی از مهم ترین حقوق شهروندی و نماد مطلوبیت جامعه را وجود امنیت می داند؛ امنیتی که همه، حتی اقلیت های دینی که تحت حمایت حاکمیت اسلامی هستند، باید از آن برخوردار باشند. بعد عینی و ظاهری امنیت فردی به این است که شخص، فارغ از ترس آسیب رسیدن به جان، مال یا آبروی خود و فارغ از خطر ازدست دادن آنها زندگی کند. در سخن امام خمینی (س) این بُعد از امنیت شامل مصونیت از بازداشت غیر قانونی و شکنجه، حفظ حریم خصوصی افراد، امنیت شغلی، سرمایه و امنیت مسکن است. ایشان بر این نکته تاکید دارد که در سایه حکومت اسلامی، مردم باید بدون ترس و دلهره جان و مال و حیثیت خود را در امان ببینند امام خمینی (س) در عرصه سیاست داخلی، هر عاملی که موجب ازمیان رفتن وحدت ملی و پیوند دولت و ملت شود یا عواملی چون اختلافات سیاسی، نفوذ منحرفان و عناصر ضد انقلاب در نهادهای انقلابی و دولتی را تهدیدکننده ثبات و امنیت کشور به شمار می آوَرَد و به رسانه های گروهی نیز سفارش می کند با رعایت موازین اخلاقی حیثیت افراد را محفوظ بدارند. از سوی دیگر، در نگاه امام خمینی (س) دستیابی به امنیت در جامعه، محصول آگاهی مردم، مشارکت و نظارت همگانی آنان بر حکومت، نیز برابری همگان در مقابل قانون است. رعایت حقوق و آزادی های مردم به دست حکومت، تنها در چارچوب مقیدکردن حکومت اسلامی به قانون ممکن خواهد بود. امام خمینی (س) مرجع تامین امنیت سیاسی را دولت اسلامی می شناسد و معتقد است اگر دشمن به مرزهای مسلمانان حمله کند، بر همه مسلمانان نیز واجب است که به دفاع از آن برخیزند و دفاع از امنیت کشور اسلامی، حتی در حکومت های نامشروع ضروری است؛ از این رو یکی از اساسی ترین ارکان ایجاد امنیت در عرصه سیاسی، پیوند دولت و ملت است. طبق این مبنا، نگاه انحصاری به قدرت و به حاشیه راندن مردم در حکومت، اساساً امری ضد امنیتی است و به بیان دیگر، اعتماد ملت به دولت مساوی با امنیت و سلب اعتماد و گسسته شدن پیوند میان ملت و دولت، عامل تهدید امنیت محسوب می شود و پشتیبانی ملت از دولت منوط بر حسن عملکرد دولت و هماهنگی قول و عمل مسئولان است.

استقلال و آزادی

یکی از مهم ترین ویژگی های جامعه مطلوب از نگاه اما م خمینی، استقلال و آزادی است. ایشان براساس اعتقاد به قاعده نفی سبیل، که مسلمانان را از پذیرش هرگونه سلطه بیگانه باز داشته است، اصل استقلال در جامعه اسلامی را از بنیادهای اساسی اسلام می داند و این استقلال محدود به سیاست نیست؛ بلکه دامنه آن عرصه های اقتصاد، فرهنگ، آموزش، دستاوردهای علمی و مانند آن را دربرمی گیرد. همچنین آزادی بشر که از اصول اساسی اندیشه اجتماعی و سیاسی امام خمینی (س) و مبتنی بر بنیان های توحیدی این نظام فکری است، ازجمله حقوق ابتدایی است که قانون در یک جامعه مطلوب وظیفه تامین آن را به عهده دارد. آزادی اندیشه، آزادی بیان و قلم و آزادی سیاسی، محورهای مهم آزادی های فردی و اجتماعی در اندیشه ایشان است.

حاکمیت معنویت و اخلاق

در طرحی که امام خمینی (س) از جامعه مطلوب ارائه می کند، معنویت و اخلاق، جایگاه ویژه ای دارد. از نظر ایشان ریشه آرامش و سلامت روحی جامعه، معنویت و اخلاق است و آزادی، استقلال و حتی علم بدون معنویت و اخلاق، راه به سعادت نمی برد. فراگیرشدن اخلاق در جامعه، اجتماع را در برابر آسیب های احتمالی مانند مفاسد اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و اعتقادی مصون خواهد کرد. از دیدگاه ایشان در نظام اخلاق اجتماعی، نه تنها فرد در قبال خویشتن و سعادت این دنیا و آخرت مسئول است، بلکه در برابر جامعه و حتی همنوعان خود مسئولیت دارد. امام خمینی (س) با تاکید بر نقش تربیت، بیشترین نقش تربیتی را از آنِ خانواده ها می داند و بر این باور است که در صورت تزلزل اخلاقی خانواده، کل جامعه متزلزل خواهد شد و نهاد خانواده مبدا اصلاحات یا فسادهای جوامع به شمار می رود؛ چنان که در میان افراد خانواده، نقش مادران را بسیار ویژه می داند. امام خمینی (س) اگرچه حرکت بر مدار اخلاق و معنویت را رسالت اجتماعی و وظیفه همه افراد و اقشار جامعه، به ویژه نهادهای علمی، آموزش و پرورش، دانشگاه ها و حوزه های علمیه می داند؛ اما معتقد است سهم مهمی از این رسالت بر دوش خانواده ها و معلمان است. ایشان بر این باور است که افزون بر نقش آموزندگی معلم، مقدرات کشور و کلید تمامی سعادت ها و شقاوت های یک ملت در دست معلمان است و آنان امانتدار انسان اند.

توسعه و پیشرفت

پیشرفت و توسعه پایدار در همه ارکان جامعه، از دیگر نشانه های مهم برای جامعه مطلوب است. امام خمینی (س) هدف نهایی توسعه را دستیابی جامعه به سعادت و تعالی معنوی می داند و توسعه به معنای افزایش تولید سرانه و صنعتی شدن به شیوه غربی را از ویژگی های توسعه غیر اسلامی بر می شمارد. از نظر ایشان که افزون بر کاربرد اصطلاح توسعه از واژه هایی چون رشد، پیشرفت، آبادانی، نوسازی و مانند آن استفاده می کرد، پیشرفت همه جانبه، پیشرفتی است که ابعاد فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و انسانی را در بر بگیرد؛ زیرا اسلام دینی است که هم به جنبه های مادی زندگی انسان و هم به جنبه های معنوی آن اهمیت می دهد؛ هرچند برای رشد انسان ها، باید مادیات در خدمت معنویت قرار بگیرند. امام خمینی (س) با تاکید بر لزوم محرومیت زدایی، یکی از اساسی ترین عوامل عقب ماندگی و فقر ملت ها را «وابستگی» و «سلطه فرهنگی» آن کشورها می داند و بر این باور است که استقلال فکری و فرهنگی، از محوری ترین اصول توسعه است و ایشان در این باره، بارها به ملت های در بند هشدار داده است. از سوی دیگر، یکی از مهم ترین نمادهای پیشرفت و استقلال فکری از نظر امام خمینی (س) ، رشد علمی همراه با تعهد و هدایت شدگی است. نوسازی کشور و رسیدگی به امور مستمندان و مستضعفان، از اولویت های نظام اسلامی است و رشد و توسعه بخش های مختلف اقتصادی به خصوص بخش کشاورزی، اهمیت ویژه ای دارد. همچنین در نگاه ایشان توسعه و نوسازی مطلوب، نوسازی واقعی مبتنی بر تامین نیازهای اساسی عموم مردم است و از همین رو از جوانان که توسعه کشور را وابسته به همت آنان می دانست، خواست تا به دو سلاح علم و ادب مجهز گردند. پیشرفت و توسعه در بعد سیاسی نیز به معنای دموکراسی و پذیرش نقش فعال و مؤثر مردم در تعیین سرنوشت سیاسی اجتماعیِ خود است. امام خمینی (س) در این زمینه ازجمله به نقش احزاب و آزادی آنها، حقوق اقلیت های دینی و مذهبی و به کارگیری سازوکارهای جدیدی چون انتخابات، مجلس قانون گذاری، انتخاب رئیس قوه مجریه و استقلال قوا توجه کرده است؛ چنان که امنیت نیز یکی از شاخصه های توسعه سیاسی کشور است و نبود آن اساس جامعه را متزلزل می کند و فرصت های لازم برای آبادانی و اصلاح جامعه را از میان می برد. شاخص دیگر توسعه سیاسی «نهادسازی» است که امام خمینی (س) در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی، به آن اقدام کرد و دستور تاسیس شورای انقلاب، مجلس خبرگان برای تدوین قانون اساسی، مجلس شورای اسلامی و دولت را صادر کرد؛ با این حال، محور همه ابعاد توسعه از نظر امام خمینی (س) ، انسان است و نگاه ایشان به توسعه، دیدگاهی انسان شناسانه و در قلمرو معرفت دینی است که هدف غایی توسعه را تربیت انسان کامل در جامعه می داند. ایشان با مقایسه پیشرفت غربی و اسلامی، پیشرفت غربی را ضد انسانی می شمارد که ملت های ضعیف را اسیر خود کرده است و در مقابل معتقد است پیشرفت اسلامی، انسان ساز و در خدمت معنویات است. به طورکلی موضع امام خمینی (س) در برابر تمدن غرب، موضع تفکیکی است و میان معایب آن، مانند استعمار و غرب زدگی و محاسن آن، مانند پیشرفت علمیِ تمدن غربی تفاوت قائل است؛ از این رو مواردی از تمدن غرب را پذیرفته و مواردی را نفی می کند. آنچه از نظر ایشان نامطلوب است و باید از آن دوری کرد غربزدگی و وابستگی به غرب است.

بخش چهارم: آسیب های اجتماعی

امام خمینی (س) در نگاه به جامعه، افزون بر بیان ویژگی های جامعه مطلوب، آفت هایی که جامعه انسانی و اسلامی را تهدید می کند و مانع دستیابی به جامعه معتدل و مطلوب است، و راه های اصلاح آن را نیز از نظر دور نداشته است. ازجمله آسیب هایی که از نظر ایشان جامعه انسانی و اسلامی را تهدید می کند، مواردی مانند فقر، تبعیض، ظلم، فساد، اعتیاد و هرج ومرج است:

فقر

یکی از امور مذموم در جامعه که باید به طور جدی در رفع آن کوشش کرد، فقر است. امام خمینی (س) که با نگاه ویژه خود در ادبیات سیاسی معاصر، واژگانی چون پابرهنگان، کوخ نشینان و گودنشینان را رواج داده است، علت های کلان اجتماعی فقر را از دو منظر داخلی و خارجی، بیان کرده است. مهم ترین علل داخلی عبارت اند از: وجود حکومت های ستمگر، اجرای برنامه های نامناسب اقتصادی، جمع شدن سرمایه در دست گروهی خاص و سوء استفاده از حاصل تلاش جمعی، وابسته کردن اقتصاد داخلی به کشورهای دیگر، اقتصاد مبتنی بر فروش نفت و بیگاری برای سرمایه داران، نبود عدالت در پخش ثروت در کشور و به دنبال آن، مهاجرت برای به دست آوردن شغل و درآمد به سوی مناطق شهری و حاشیه نشینی، از میان بردن منابع طبیعی و بیکاری. از سوی دیگر، برخی از علل خارجی ایجاد و گسترش فقر در جامعه از نظر امام خمینی (س) نیز چنین اند: وجود نظام ناصالح حاکم بر روابط بین الملل که به اسم کمونیسم و نیز سرمایه داری خون مستمندان را می مکند و آنان را از حقوقشان محروم می کنند، غارت ثروت های کشور به دست دولت های استعمارگر، سپردن منابع طبیعی مانند نفت و گاز به استعمارگران و بهره برداری آنان از این منابع. (در جامعه اسلامی، عموم مسلمانان برای فقرزدایی وظایفی به عهده دارند که مهم ترین وظیفه فرد و جامعه عبارت اند از: انفاق، زکات و خمس. دولت اسلامی نیز موظف است اقداماتی مانند: توزیع عادلانه ثروت از راه گرفتن مالیات بر درآمدِ ثروتمندان، توزیع مناسب و عادلانه ثروت و امکانات در جامعه و مدیریت قیمت ها را در دستور کار خود قرار دهد. از نگاه امام خمینی (س) دولت اسلامی، افزون بر دراختیارداشتن مالیات اسلامی، می تواند با تکیه بر منابعی مانند انفال و درآمدهای وقفی، برای فقرزدایی از جامعه اسلامی گام های مؤثری بردارد. امام خمینی (س) خود پس از تشکیل نظام جمهوری اسلامی در ایران، برای رفع فقر و محرومیت در کشور، بنیادها و نهادهایی تاسیس کرد که از آن جمله می توان به: بنیاد مستضعفان، کمیته امداد امام خمینی (س) ) افتتاح حساب صد برای ساخت خانه برای فقرا) ، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و تاسیس جهاد سازندگی اشاره کرد.

تبعیض

از نگاه امام خمینی (س) در برابر عدالت اجتماعی که از ویژگی های جامعه مطلوب است، تبعیض و اختلاف طبقاتی، از بزرگترین ویژگی های جامعه نامعتدل است. ایشان که مبنای اصل برابری انسان ها در اسلام را ناشی از اصل بنیادین توحید می داند، معتقد است همه انسان ها در پیشگاه آفریدگار بنده و یکسان اند و تنها پرهیزکاری و پاکی از خطاست که ملاک برتری است؛ از همین رو باید با هر چیزی که برابری را در جامعه برهم می زند و امتیازات پوچ را حاکم می کند، مبارزه کرد؛ مبارزه علیه قدرت های استعماری و استکباری نیز در همین راستاست. امام خمینی (س) بر این باور است که اساساً فلسفه تشکیل حکومت، نفی نابرابری اجتماعی و تشکیل جامعه معتدل است و در نظام اسلامی همه اقشار ملت مساوی اند و شرایط آزادی باید برای همه طبقات ملت، ازجمله اقلیت های دینی فراهم باشد و در جمهوری اسلامی هیچ گونه تبعیضی میان ایرانیان مسلمان و غیر مسلمان، در برخورداری از حقوق اساسی و اولیه وجود ندارد.

ظلم

ظلم به دیگران و ضایع کردن حقوق آنان، چه از جانب دولت ها و حکومت ها و چه از سوی خود مردم، از آسیب های اجتماعی مهم است که جامعه را از حال اعتدال خارج می کند و تلاش برای رفع آن، وظیفه مردم و حکومت ها، هر دو است. امام خمینی (س) جلوگیری از ظلم، خودسری ، قانون شکنی ، حفظ حقوق اسلام و ملت و برقراری عدالت اجتماعی را از اهداف اسلام می داند و معتقد است وظیفه هر فرد در هر جای دنیا، پشتیبانی از مظلوم و جلوگیری از هر نوع ظلم است. ایشان تاکید می کند حکومت اسلامی در حقیقت با هدف قطع ریشه ظلم به وجود می آید و زمامدار آن نباید و نمی تواند ستم کند و در حکومت دینی، راهبری جامعه با موازین عقل و عدل و انصاف انجام می شود و در چنین حکومتی، کشور و مردم مهذب، نه ظلم می کنند، نه زیربار ظلم می روند.

فساد

یکی از عوامل به‎ ستوه آمدن جامعه و خارج شدن آن از روال عدل و انصاف، آلوده شدن به فساد اجتماعی و اخلاقی است. فساد افراد جامعه، مانند سوراخ کردن کشتی به دست فرد است که در صورت جلوگیری نکردن، تمام سرنشینان را به نابودی خواهد کشید. امام خمینی (س) همواره نسبت به مسئله فساد حساس بود و چه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، که رژیم پهلوی و رسانه های گروهی را منشا رواج فساد در میان مردم به ویژه جوانان می دانست، چه پس از پیروزی انقلاب، در مقاطع مختلف، درباره فساد هشدار می داد و معتقد بود به ویژه رادیو، تلویزیون و رسانه های گروهی در این باره نقش حساسی بر عهده دارند و می توانند به مثابه یک دانشگاه عمومی، نقش تربیتی مهمی در جامعه ایفا کنند و جامعه را رو به صلاح پیش ببرند.

اعتیاد

اعتیاد به مواد مخدر ضمن اثرگذاری بر زندگی اجتماعی، گروه ها و خانواده ها، آسیب های اجتماعی فراوانی را در جامعه ایجاد می کند. گسترش استفاده از مواد مخدر و آثار مخرب آن در عصر حاضر موجب شده است تا فقیهان به حرام بودنِ استفاده، تولید و پخش این مواد حکم کنند. دلایل نظر امام خمینی (س) در حرمت استفاده از مواد مخدر و اعتیاد به آن، مواردی از قبیل فاسدشدن پایه های اقتصادی و اجتماعی و نابودی نسل های آینده و نیز سستی و بی ارادگی جوانان و تخریب فکر و اندیشه آنان است که موجب هموارشدن راه تسلط بیگانگان بر کشور می شود. ایشان با توجه به تاثیرات سیاسی و اجتماعی شوم اعتیاد، جلوگیری از پخش مواد مخدر و مبارزه با اعتیاد را از اختیارات حاکم اسلامی می داند.

هرج ومرج

امام خمینی (س) بر این باور است که بشر از روی طبیعت، طالب هرج ومرج و بی قانونی است و آن چه زندگی اجتماعی را از افسارگسیختگی و آشوب رها می کند، قانون و نظم اجتماعی است. حکومت اسلامی، حکومت نظم و قانون است. ایشان حتی در اوج مبارزه در دوران نهضت اسلامی نیز مردم را به پرهیز از خشونت و آشوب دعوت می کرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز ضمن دعوت همه مردم به آرامش و تلاش برای برقراری نظم و قانون، در حکمی، دستور لغو تمام اعتصاب ها را صادر کرد و از مردم خواست تا با رعایت قانون، مانع بروز هرگونه هرج ومرج و ناامنی در کشور شوند. ایشان همچنین افزون بر دعوت مسئولان و مقامات کشور به رعایت قانون و ضوابط اسلامی در رسیدگی به پرونده های متهمان، در برابر افراد و گروه هایی که به نام جامعه بی طبقه توحیدی در صدد بی نظمی و هرج مرج ازجمله در نیروهای مسلح بودند، جامعه توحیدی را به بدن انسان متعادل تشبیه و تاکید کرد رسیدن به این تعادل در گرو حفظ مراتب و رعایت نظم و هماهنگی است.

بخش پنجم: راهکار آسیب زدایی

در باور امام خمینی (س) ، جامعه همانند یک انسان، نیازمند اصلاح و تعلیم و تربیت است و راه اصلاح و بهبود، وجود قانون الهی در جامعه، مدیریت صحیح و امر به معروف و نهی از منکر است:

قانون الهی

امام خمینی (س) قوانین اسلام را افزون بر اینکه وسیله تحقق عدالت در جامعه می شمارد، آن را ابزاری جهت اصلاح اعتقادی و اخلاقی و تهذیب انسان می داند و در این راه فهم درست دستورها و قوانین دینی و پذیرش اجتهاد پویا در استنباط احکام دینی، اهمیت ویژه ای دارد. ایشان وجود قانون را برای تدبیر و اداره امور کشور ضروری دانسته و گفتار و عمل در مرز قانون را موجب رفع اختلاف ها می شمارد و تاکید دارد حکومت اسلامی بر اساس قانون الهی است که مبتنی بر عدالت و تامین کننده آزادی منطقی در چارچوب احکام الهی است. ایشان در تاکیدهای فراوان بر پیروی از قانون، اهدافی چون رفع تبعیض، از میان رفتن اختلاف ها، اصلاح امور و جلوگیری از وقوع تدریجی انحراف ها را پی می گرفت.

مدیریت

از نگاه امام خمینی (س) ، مدیریت در مفهوم اسلامی آن، فراهم آوردن زمینه های پیوند میان خلق و خالق و هدایت انسان به سوی تعالی و سعادت است؛ بنابراین مدیریت در جایگاه یک دانش یا اندیشه، نمی تواند تنها به سامان دادن امور مادی انسان بپردازد، بلکه باید زمینه های رشد و کمال معنوی انسان ها را برای پیوستن به حق مطلق فراهم سازد. بر این اساس، از نگاه امام خمینی (س) مشکل اصلی مکتب های مدیریتی و حکومتی امروز آن است که تنها به بعد مادی حیات آدمی توجه می کنند و از توجه به دیگر ابعاد وجودی او ازجمله توجه به معنویات و رشد و تربیت انسان که هدف اصلی بعثت پیامبران الهی است، غفلت می ورزند؛ از این رو اصلی ترین ویژگی نگرش مدیریتی امام خمینی (س) ، توجه به معنویات و ارزش های الهی و جلب رضایت الهی در مدیریت است و یکی از مهم ترین ویژگی هایی که برای رهبر جامعه اسلامی ضرورت دارد نیز مدیریت و تدبیر درست امور است.

امر به معروف و نهی از منکر

در نگاه امام خمینی (س) اصل امر به معروف و نهی از منکر و اجرای حدود الهی یکی از راه های تربیت و اصلاح جامعه است و برای اجرای کامل احکام اسلام در همه ابعاد اجتماعی، اقتصادی، تربیتی، جزایی، و نیز تامین وحدت امت اسلامی راهی جز برپایی دولت اسلامی و در مصدر قرار گرفتن اسلام شناسان واقعی نیست. امام خمینی (س) در تبیین فلسفه وجوب امر به معروف و نهی از منکر، آنها را دو اصل مهم و بلکه از رشحات و تجلّیات رحمت رحیمیه خداوند می داند که هدف از آن اجرای احکام الهی و سعادت انسان هاست. ایشان با همین نگاه ویژه به جایگاه امر به معروف و نهی از منکر، در ۱۰ اسفند ۱۳۵۷، روز ورود به قم، در نخستین سخنرانی عمومی خود در مدرسه فیضیه، وعده تشکیل وزارتخانه ای مستقل از دولت را برای مبارزه با فساد و فحشا و اصلاح امور داد که به دلیل برخی موانع و با نظر شورای انقلاب، اجرایی نشد.

عوامل دیگر

در اندیشه و منش سیاسی اجتماعی امام خمینی (س) ، وحدت و الفت و صداقت مردم در برابر یکدیگر و صفای باطنی و ظاهری از راه های رسیدن به جامعه مطلوب است. همگرایی نخبگان نه به عنوان یک راهکار سیاسی و زودگذر، بلکه برگرفته از روح آموزه های دینی، راهبردی منطقی برای رشد و ترقی جامعه توحیدی است و از همین رو وحدت و همگرایی دو قشر دانشگاهی و روحانی، به عنوان دو نماد مهم گروه های مرجع در جامعه و مصداق بارز نخبگان، اهمیتی درخور دارد؛ چنان که از نگاه امام خمینی (س) اصلاح فرهنگ، نهاد آموزش و پرورش، دانشگاه ها، رادیو و تلویزیون، مطبوعات و رسانه های نوشتاری، مراکز آموزشی تربیتی از کودکستان تا دانشگاه، اصلاح نخبگان به ویژه روحانیان و اصلاح حوزه های علمیه، از دیگر امور لازم برای اصلاح جامعه است.

منبع:

 دانشنامه امام‌خمینی، ج۱، ص۸۵-۳۱۱.