اندیشه های حدیثی و رجالی امام خمینی (س)
مقدمه
بخش اول: حدیث
بخش دوم: رجال
به مجموعه دانش هایی که به نوعی مرتبط با حدیث اند، علم حدیث یا علوم حدیث گفته می شود و یک قسم آن «روایة الحدیث» است که از حیث پیوستگی حدیث با معصوم از طریق راویان و شناخت آنان بحث می کند و به دو قسم علم رجال و مصطلح الحدیث تقسیم می شود علم رجال دانش شناخت احوال و اوصاف راویان حدیث، اعم از مرد و زن و اصول و قواعد آن است و با تراجم، درایه و فهرست ارتباط دارد.
بخش اول: حدیث
امام خمینی (س) افزون بر شرح هایی که بر احادیث نگاشته است، دیدگاه های قابل توجهی در لابه لای نوشته های فقهی، اصولی، عرفانی و حتی سخنرانی های خویش درباره حدیث و شیوه های فهم آن، مطرح کرده است.
جایگاه و اهمیت
حدیث پس از قرآن کریم، منبع اصلی معارف و احکام اسلام و شناخت سنت است و در همه علوم اسلامی مانند تفسیر قرآن، اصول فقه، فقه، کلام، فلسفه، تاریخ، اخلاق و عرفان نقشی مهم و برجسته دارد. به اعتقاد امام خمینی (س) حدیث، سند اسلام است و بی توجهی به آن، بی توجهی به قرآن شمرده می شود. اجماع نیز از نگاه شیعه از جهت اینکه می تواند کاشف از گفته یا رضایت معصوم (ع) و سنت آنان باشد، به عنوان دلیل نگریسته می شود؛ چنان که از نگاه ایشان عمومات قرآن کریم با حدیث معتبر قابل تخصیص است. امام خمینی (س) پس از آنکه مهم ترین پیش نیاز اجتهاد را قرآن شناسی و سنت شناسی می شمارد، انس با روایات اهل بیت (ع) و شیوه فهم آنها را برای استنباط درست، لازم می شمرد و کتاب های حدیثی را منبع احکام و دستورهای اسلام می داند. ایشان معتقد است سخنان معصومان (ع) به منبع علم رحمانی متصل است. ایشان به اهمیت حفظ و نقل حدیث توجه ویژه داشت و خود خبره حدیث بود و از عالمانی چون محمدرضا مسجدشاهی، شیخ عباس قمی، سیدمحسن عاملی و سیدابوالقاسم دهکردی اجازه نقل حدیث داشت که آن را در آغاز کتاب چهل حدیث خود بازگو کرده است.
اقسام حدیث و اعتبار آن
از آنجا که خبر متواتر یقین آور و موجب قطع است، حجیت آن مورد اتفاق نظر است؛ اما در حجیت خبر واحد اختلاف است. امام خمینی (س) ضمن مبحث امارات در اصول فقه به بحث از خبر واحد و دلایل حجیت آن پرداخته است. ایشان با پذیرش حجیت خبر واحد و نقد استدلال به برخی آیات برای اثبات اعتبار آن، مهم ترین دلیل آن را بنای عُقلا و تایید آن از سوی شارع می داند، زیرا روایات متعددی در این باره نشان دهنده تایید شارع است. ایشان با پذیرش مبنای وثوق خبری، عمل مشهور قدما طبق روایت را جبران کننده ضعف سند آن و رویگردانی آنان را سبب وهن روایت می داند و در عین حال، اعتبار خبر واحد در مسائل اعتقادی را که باید همراه جزم و قطع باشد نمی پذیرد. از سوی دیگر، دلیل اصلی اعتبار و حجیت محتوای حدیث که همان سنت است، چنان که امام خمینی (س) بر آن تاکید کرده است، برخی آیات قرآن کریم و نیز حدیث ثقلین است.
شناخت و فهم حدیث
امام خمینی (س) همسو با دیگر عالمان و به استناد منابع موجود، قواعد و شیوه هایی را برای فهم درست حدیث مطرح کرده است:
- عرضه حدیث بر قرآن؛
- عرضه حدیث بر سنت قطعی؛
- توجه به محاورات عرفی و لغوی:
- توجه به شئون و مناصب مختلف معصومان (ع)؛ مانند تبلیغ، قضاوت و حکومت؛
- ارشاد برخی روایات به امور عقلایی؛
- وضع الفاظ برای روح معنا؛
- توجه به عنصر زمان و مکان؛
- شناخت راه جمع میان اخبار متعارض؛
- ارجاع حدیث متشابه به محکم؛
- توجه به اختلاف نسخه ها؛
- بررسی محتوایی حدیث؛
- توجه به متون فقهی نخستین. افزون بر اینها در نگاه ایشان توجه به جهت صدور روایت، عرضه روایات اهل بیت (ع) بر روایات اهل سنت، توجه به تعلیل در روایات و توجه به جعل و دروغ پردازی در روایات نیز بر فهم روایات تاثیر دارد.
منابع حدیثی
امام خمینی (س) همانند دیگر عالمان و فقهای شیعی توجه ویژه ای به چهار کتاب حدیثی الکافی، من لایحضره الفقیه، تهذیب الاحکام و الاستبصار دارد و در این میان اعتبار و اتقان الکافی را بیش از سه کتاب دیگر می داند؛ با این حال، ایشان همانند سایر اصولیان، این ادعای اخباریان که همه روایات این کتاب ها را معتبر شمرده اند نپذیرفته است. ایشان رجوع به کتاب های حدیثی را امری عقلایی و مورد امضای شارع می داند؛ ولی معتقد است سند و دلالت آنها باید بررسی شود. درباره من لایحضره الفقیه نیز خاطرنشان کرده که گرچه شیخ صدوق در این کتاب برخلاف قرار اولیه خود روایات ضعیفی را نیز نقل کرده است، اما برگشت او از تعهد خود، در اول کتاب بسیار بعید است. ایشان مرسله های جزمی صدوق را معتبر می داند و معتقد است اعتبار آنها کم تر از مثل مرسله های ابن ابی عمیر نیست. ایشان در مجموع بر این باور است که این کتاب های چهارگانه از اهمیت ویژه ای برخوردارند؛ به گونه ای که اگر مؤلفان آنها از اصل یا کتابی نقل نکنند یا کم نقل کنند، سبب بی اعتباری آن اصل می شود و این امر بر توثیق اهل رجال نیز مقدم است. امام خمینی (س) نهج البلاغه را پس از قرآن، بالاترین کتاب رهایی بخش بشر و دستورهای معنوی و حکومتی آن را بالاترین راه نجات بشریت و نیز روح نازله امیرالمؤمنین (ع) می داند که برای تعلیم و تربیت و مرهمی برای دردهای فردی و اجتماعی انسان است و محتوای آن اجمالاً مورد اطمینان است. ایشان صحیفه سجادیه را یکی از افتخارات شیعه و زبور آل محمد و نمونه کامل قرآن صاعد و بزرگترین مناجات عرفانی می داند؛ چنان که آن را صحیفه ای الهی می خواند که از آسمان عرفان عارف بالله و عقل نورانی امام سجاد علی بن الحسین (ع) برای رهایی بندگان از زندان طبیعت و فهماندن ادب عبودیت نازل شده است. امام خمینی (س) استناد به کتاب مصباح الشریعه در مسائل فقهی را درست نمی داند؛ زیرا محتوای آن برداشت برخی عارفان از کلمات معصومان (ع) است؛ با این حال، ایشان در آثار عرفانی و اخلاقی خود، در موارد بسیار از آن استفاده کرده است؛ چنان که کتاب فقه الرضا (ع) را نیز تالیف برخی عالمان می داند و نه امام رضا (ع) و از این رو معتبر نیست. درباره بحار الانوار نیز با توجه به هدف محمدباقر مجلسی از گردآوری آن خاطرنشان کرده است که وی در صدد نوشتن کتابی عملی یا قوانین اسلام نبود تا درباره آن بررسی کند و درست را از نادرست جدا کند؛ با این حال، نمی توان همه روایات این کتاب را به عذر مخالفت با عقل و حس یا موافق نبودن با سلیقه خود رد کرد، بلکه باید آن را با معیار های معین شده سنجید و درستی و نادرستی آن را تعیین کرد. ایشان کتاب مستدرک الوسائل میرزاحسین نوری را همانند کتاب دیگر وی در موضوع تحریف قرآن، ضعیف شمرده و به ویژه به محتوای کتاب دوم به شدت حمله کرده است. از سوی دیگر، امام خمینی (س) بر آن است که روایاتی که در کتاب های فقهی استدلالی مانند الخلاف، تذکرة الفقهاء، منتهی المطلب، مدارک الاحکام و المعتبر، با الفاظ روایات نقل نشده اند و نیز برخی از کتاب های استدلالی فقه که روایاتی از اهل سنت برای جدل با آنان نقل کرده اند، مانند روایات کتاب های سید مرتضی یا الخلاف شیخ طوسی قابل استدلال به عنوان روایت نیستند.
کتاب های حدیثی امام خمینی (س)
امام خمینی (س) افزون بر استناد به احادیث در آثار فقهی و غیر فقهیِ خود، تالیفاتی نیز در شرح برخی از احادیث نگاشته است که در دانشنامه هر یک از آنها دارای مقاله جداگانه است، ازجمله:
بخش دوم: رجال
امام خمینی (س) در کتاب های فقهی استدلالی خود برخی از قواعد رجالی را آورده و فراوان درباره توثیق و تضعیف رجال واقع در سلسله اسناد روایات، اظهار نظرکرده است؛ چنان که برخی نام های ۱۳۰ تن از راویان مورد تایید و شصت تن از افرادی که به وسیله ایشان تضعیف شده اند را گرد آوری کرده اند. ایشان یکی از پیش نیازهای اجتهاد را آشنایی با علم رجال در حدی که فقیه بتواند احوال راویان حدیث را هرچند با مراجعه به کتاب های رجالی تشخیص دهد، دانسته است و سخنان اخباریان و مستند های آنان در نیازنداشتن به علم رجال را نپذیرفته است.
- انواع توثیق: از مباحث مقدماتی در علم رجال، توثیق راوی است. مشهور علمای شیعه و اهل سنت در اصل روایت و در تزکیه و توثیق، گواهی یک نفر را کافی می دانند. امام خمینی (س) به صورت مستقل و صریح به این بحث نپرداخته است؛ اما با توجه به استناد ایشان به توثیق علمایی مانند کشی و نجاشی و اکتفا به گواهی یک نفر از این بزرگان، می توان پی برد که ایشان همین نظر را قبول کرده است. توثیقات بر دو قسم است: توثیقات خاص و توثیقات عام.
- توثیقات خاص: مهم ترین راه های اثبات توثیق خاص عبارت اند از:
یکم. توثیق از سوی امام معصوم (ع): مهم ترین توثیق سخن معصوم (ع) است. امام خمینی (س) در موارد متعدد به این قسم از توثیق در کتاب های خود استناد کرده است؛ ولی چنان که ایشان نیز خاطرنشان کرده، شرط آن این است که راوی توثیق، خود شخص نباشد؛ زیرا مستلزم دور است. دوم. دعای معصوم (ع): درباره اینکه دعای معصوم (ع) یا یکی از بزرگانِ علما درباره یک راوی، نشان دهنده وثاقت شخص باشد، اختلاف است و امام خمینی (س) معتقد است این امر به تنهایی نمی تواند توثیق راوی را ثابت کند. سوم. توثیقات علمای قدیم رجال: مشهور میان علما، پذیرش توثیقات علمای قدیم رجال مانند کشی است و امام خمینی (س) نیز این گونه توثیقات را پذیرفته است؛ به همین جهت به نظرات رجالی کشی توجه کرده و در موارد متعدد برای بیان توثیق و تضعیف راویان به آن استناد کرده است. ایشان عنایت ویژه ای به دیدگاه های رجالی نجاشی دارد و او را در این فن مقدم بر همه دانسته است؛ چنان که به دیدگاه های رجالی طوسی نیز توجه ویژه داشته و در موارد متعدد در توثیق و تضعیف راویان به آنها استناد کرده است. چهارم. توثیقات عالمان متاخر: درباره توثیق راوی از سوی علمای رجال متاخر اختلاف است و امام خمینی (س) در مواردی توثیقات و تضعیفات متاخران را، هرچند به صورت جمع قراین، پذیرفته و در مواردی هم نپذیرفته است. ایشان در مواردی به سخن منتجب الدین استناد کرده است و گاه به آرای رجالی و حدیثی سید بن طاووس اشاره کرده و آن را رد نکرده است؛ چنان که به دیدگاه و آثار محقق حلی و ابن داوود حلی نیز توجه کرده است؛ اما توجه ایشان به نظرهای علامه حلی فراوان است؛ با این حال، در مواردی احتمال می دهد تصحیح علامه حلی به سبب قراینی باشد که دلالت بر صحت متن می کند.
- توثیقات عام: توثیقات عام، توثیقاتی اند که به کمک آنها وثاقت عده ای با بیان یک ضابطه ثابت می شود و هر فردی که آن ضابطه را داشته باشد، توثیق خواهد شد و چنین ضوابطی در علم رجال بسیارند؛ مانند اصحاب اجماع، نقل مشایخ ثقات، شیخ اجازه بودن و کثرت نقل. امام خمینی (س) نیز پاره ای از این قواعد را پذیرفته و برخی را نقد و رد کرده است.
منبع:
دانشنامه امام‌خمینی، ج۱، ص۸۵-۳۱۱.