اندیشه های اخلاقی و تربیتی امام خمینی (س)

مقدمه

بخش اول: شناخت مفاهیم

بخش دوم: اهمیت اخلاق و ارکان آن

بخش سوم: قوای نفسانی و اصول اخلاقی

بخش چهارم: رویکردهای اخلاقی

بخش پنجم: تربیت اخلاقی

اندیشه های اخلاقی و تربیتی امام خمینی (س) ، مبتنی بر معرفت های بنیادین ایشان نسبت به جهان و انسان است و زیرساخت معرفتی ایشان عبارت است از خداشناسی، و جهان شناسی. با دقت در آثار امام خمینی (س) می توان پی برد که خداشناسی در نظام اخلاقی ایشان نقش اصلی را دارد و هویت این نظام، هویت توحیدی، با محوریت قرآن کریم است. این نظام از نوع نظام های غایت گرایانه است؛ یعنی هدف آن دست یابی انسان به کمال مطلوب و سعادت نهایی است. امام خمینی (س) تمام غایت هایی که نظام اخلاقی غرب برای انسان بیان می کند، همچون سود، قدرت و لذت را بی پایه می شمارد؛ زیرا خواست درونی انسان رسیدن به کمال مطلق است که تنها مصداق آن خداوند است. گزیده دیدگاه های اخلاقی و تربیتی امام خمینی (س) را می توان در محورهای کلی زیر بازگو کرد:

بخش اول: شناخت مفاهیم

مکتب اخلاقی و تربیتی امام خمینی (س) در بُعد نظری و عملی تکامل یافته و اساس نظام آن بر آموزه های قرآنی و احادیث معصومان (ع)  همراه با نگاه عرفانی و استدلال های عقلی استوار است. مهم ترین مفاهیم این حوزه عبارت اند از:

• اخلاق: امام خمینی (س) خُلق را حالتی در نفس می داند که انسان را به عمل دعوت می کند و به واسطه ریاضت نفس، تفکر و تکرار به دست می آید. علم اخلاق علم به منجیات و مهلکات خُلقی و تربیت قلب و همچنین علم به چگونگی کسب فضایل و رهایی از رذایل و علم به مبادی و شرایط آنهاست. در حقیقت اخلاق، عدالت میان قوا و افراط و تفریط نکردن در آن، براساس قوانین عقلی و مفاهیم قرآنی و کلام معصومان (ع) است. امام خمینی (س) ضمن سفارش به بهره گیری از توصیه های سیر و سلوکی استادان فن، بر تجربه، مجاهده، ریاضت و تعبد نیز تکیه کرده است.
• تهذیب: امام خمینی (س) تهذیب نفس را خروج انسان از سلطه ابلیس و مقصد نهایی اولیای الهی می داند و معتقد است تکامل انسان بدون تهذیب نفس محقق نمی شود. حقیقت تهذیب مهارکردن نفس و دل کندن از غیر خداوند و توجه به او و همچنین ریاضت کشیدن برای خروج از سلطنت شیطان از مملکت جان است؛ در واقع تهذیب نفس، عمل به آموزه های دین و تطهیر قلب از آلودگی های باطنی و اخلاقی، ایجاد تقوا در خود و آراستن آن به فضایل اخلاقی و رفتاری است.
• تربیت: تربیت از نظر امام خمینی (س) هدایت افراد به طریق نجات و ارائه راه های سعادت و بازداشتن از طریق شقاوت و گمراهی است. در نگاه ایشان، تربیت امری متعالی و عمیق و با خاستگاه توحیدی است و از مکتب های مادی کاملا متمایز است.
• رفتار اخلاقی: در اندیشه اخلاقی و تربیتی امام خمینی (س) ، دو مؤلفه عقلانیت دینی و رفتار اخلاقی از مباحث اساسی به شمار می رود. این مؤلفه ها از سه عنصر عقل، دین و اخلاق و نیز چگونگی ارتباط میان آنها شکل گرفته است. ایشان بخش زیادی از مطالب فلسفه اخلاق را در مباحثی همچون حسن و قبح عقلی، علم النفس و عقل نظری و عقل عملی مطرح ساخته است. در مباحث ایشان می توان به جایگاه نیت در افعال اخلاقی، الزامی بودن یا الزامی نبودن فعل اخلاقی، چگونگی توجیه الزامات اخلاقی، رابطه آن با اختیار انسان، پاداش، سعادت و کمال انسان و استدلال پذیر بودن احکام اخلاقی اشاره کرد؛ همچنین بحث از مسئولیت های اخلاقی از اساسی ترین مباحث اخلاقی امام خمینی (س) به شمار می رود.

بخش دوم: اهمیت اخلاق و ارکان آن

امام خمینی (س) کسب علم اخلاق را از ضروریات محصلان علوم دینی می داند؛ زیرا مقصد تمام پیامبران (ع) ، نجات انسان از زشتی ها و رذیلت های اخلاقی و تربیت آنها به آداب و فضایل اخلاقی است و جامعه ای که در آن ارزش های اخلاقی حاکم نباشد، به سقوط و انحطاط کشیده می شود. ایشان تمام غایت هایی که نظام اخلاقی غرب برای انسان بیان می کند، همچون سود، قدرت و لذت را بی پایه می شمارد؛ زیرا خواست درونی انسان رسیدن به کمال مطلق است که تنها مصداق آن خداوند است. آموزه های اخلاقی امام خمینی (س) ، تهذیب و تربیت بر دو رکن و دو بُعد اصلی استوار است که از ترکیب آن دو، اساس و پایه انسان الهی شکل می گیرد؛ بعد اثباتی و بعد سلبی. امام خمینی (س) در بعد اثباتی، خداجویی و اخلاص را عامل تعالی و کمال می خواند و در بعد سلبی، خودبینی و حبّ نفس را مانع تکامل و منشا بدبختی و پیراستن از آن را وظیفه و جهاد می داند. ایشان همچنین برای تربیت اخلاقی، اصول و مبانی ای قائل است که مهم ترین آنها عبارت اند از: الف) توحیدی بودن. ب) فطری بودن. ج) عقلی بودن حسن و قبح افعال. د) اختیاری بودن افعال. (

بخش سوم: قوای نفسانی و اصول اخلاق

به باور اغلب علمای اخلاق، ازجمله امام خمینی (س) ، قوای نفسانی بر چهار قسم است: قوه شهوت، قوه غضب، قوه علمیه و قوه عدالت و هر یک از این قوا، نقطه تعادل و دو نقطه افراط و تفریط دارند. از نگاه اخلاقی، رعایت اعتدال در قوا اهمیت ویژه ای دارد و تعدیل قوای نفسانی غایت کمال انسانی و منتهای سیر کمالی است. استفاده نکردن یا استفاده نادرست از این قوا، افزون بر کفران نعمت، خروج از حدّ اعتدال نفس است و انسان را از بسیاری از کمالات و پیشرفت ها باز می دارد؛ چنان که افراط در این قوا نیز موجب فساد و شقاوت و بدبختی است. بر این اساس هر یک از اصول یادشده به منزله دایره ای است که نقطه مرکز آن قوه اعتدال است. اعتدال در قوا سبب رسیدن به فضایل اخلاقی و سعادت می شود و هرچه از این نقطه مرکزی دور شود، از اعتدال دور شده است؛ از این رو اساس اخلاق، در واقع ثمرات و فضایل این چهار مرکز و چهار قوه در حال اعتدال است که ریشه فضایل انسانی و اخلاقی اند و از آنجا که هر قوه یک مرکز دارد که در دو طرف اش نهایت دوری از مرکزِ اعتدال است، اصول رذیلت ها نیز هشت مورد است. امام خمینی (س) نقاط اعتدال و افراط و تفریطِ چهار اصل و قوه یادشده را تبیین کرده است: یکم. قوه علمیه: حد اعتدال آن حکمت، طرف افراط آن جُربزه و طرف تفریط آن بُله نام دارد. دوم. قوه غضبیه: حد اعتدال آن شجاعت است؛ طرف افراط این قوه تهور است و طرف تفریط آن جبن و ترس است. سوم. قوه شهویه: این قوه حد اعتدال اش عفت، طرف تفریط آن خمودی و طرف افراطش حرص، وقاحت و تبذیر است. چهارم. قوه عدلیه: برخی عدالت را قوه تعدیل کننده آن سه قوه برشمرده اند، نه اصلی جدا؛ اما بعضی دیگر آن را یک اصل می دانند که حد وسط آن عدالت، افراط در آن ظلم و جور و تفریط در آن پذیرش ظلم است. امام خمینی (س) معتقد است پس از تسلیم شدن شهوت و غضب در برابر عقل و شرع، عدالت در مملکت جان بروز می کند و این عدالت است که موجب رشد فضایل انسانی و اخلاقی و دستیابی به فضیلت تقوا است.

بخش چهارم: رویکردهای اخلاقی

علمای اخلاق از رویکردهای اخلاقی مختلفی پیروی می کنند که ناشی از اختلاف در مبادی و منابع استنباط احکام اخلاقی است. ازجمله این رویکردها عبارت اند از:

• رویکرد فلسفی: این رویکرد ریشه در مکتب اخلاقی ارسطو دارد و بر معرفت قوای نفس و استدلال بر تجرد نفس بنا شده است که در آن انسان پس از شناخت خود و تجرد نفس و شناخت فضیلت ها و رذیلت ها، تربیت خود را آغاز می کند تا خود را به کمال حقیقی انسانی برساند. امام خمینی (س) این رویکرد را چندان مطلوب ارزیابی نمی کند و آن را نوعی تاریخ اخلاق و وصف فضیلت ها و رذیلت ها می داند که تاثیر چندانی در تصفیه اخلاق و تهذیب باطن ندارد؛ با این حال، ایشان نقش قوای چهارگانه را در تحقق فعل و رفتار اخلاقی و اقتضائات خاص هریک از این قوا می پذیرد و تاکید می کند آنچه منشا اخلاق به حساب می آید تعدیل این قوا است. فعل اخلاقی زمانی شکل می گیرد که قوه عاقله برای رسیدن به اهداف انسانی نفس، قوای مادون را به کار گیرد؛ درواقع این قوا سرچشمه تمام ملکات حسنه و سیئه و منشا تمام صور غیبی ملکوتی اند.
• رویکرد روایی: این رویکرد از منبع فیض وحیانی و علم لدنی اهل بیت (ع) نشئت گرفته است. امام خمینی (س) در تبیین رویکرد اخلاقی معتقد است که اهل بیت (ع)  آنچه در ارشاد خلق بیان کرده اند از سرچشمه کامل علم پیامبر اکرم (ص)  است که از وحی الهی و علم ربانی است و از قیاسات و اختراعات و تصرفات شیطانی دور است.
• رویکرد عرفانی: اهل معرفت با تاکید بر کشف و شهود، روش عرفانی را در بحث از فضیلت ها و رذیلت های اخلاقی در پیش گرفته اند. امام خمینی (س) نیز در برخی مباحث اخلاقی، این مباحث را با مباحث عرفانی پیوند زده است و در بحث از فضایل و رذایل خُلقی انسان و مسائل اخلاقی مرتبط، طرح و بررسی موضوعات و نیز حلّ و فصل آنها را با رویکرد عرفانی پی گرفته است.
• رویکرد ائتلافی: برخی از اندیشمندان اسلامی با ادغام رویکرد روایی و عقلانی و عرفانی از رویکرد ترکیبی و تلفیقی پیروی کرده اند. امام خمینی (س) نیز در کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل این روش را در پیش گرفته است و آن را کامل ترین روش می داند. در یک نگاه کلی، دقت در آثار امام خمینی (س) بیانگر آن است که ایشان به رویکردهای مختلف اخلاقی توجه داشته است.

بخش پنجم: تربیت اخلاقی

از دیدگاه امام خمینی (س) تربیت صحیح تربیتی است که انسان را به صراط مستقیم هدایت کند و به توحید برساند. از این رو همه پیامبران (ع)  و نیز کسانی که تربیت افراد را بر عهده دارند، لازم است در این مسیر گام بردارند. ایشان در آثار خود بر حیطه های گوناگون تربیت مانند تربیت اخلاقی، تربیت عبادی و تربیت قوای باطنی انسان تاکید کرده است؛ با این حال، تربیت اخلاقی در نگاه ایشان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در بحث تربیت اخلاقی از ـ نگاه امام خمینی (س) ، توجه به این محورها لازم است:

اهتمام به اخلاق فردی و اجتماعی

امام خمینی (س) با جداکردن اخلاق فردی و اخلاق اجتماعی، کاربرد علم اخلاق در حوزه های گوناگون را مورد توجه قرار داده و علاوه بر حوزه فردی و رابطه انسان با خود و خدا، اخلاق و تربیت را در حوزه اجتماع نیز بسیار مهم می داند. تفسیر اخلاقی امام خمینی (س) در حوزه فردی بیشتر به فردگرایی و بیان ملکات نفس توجه دارد و در حوزه اجتماعی بیشتر رویکرد وظیفه گرایانه دارد. از دیدگاه ایشان در نظام اخلاق اجتماعی، نه تنها فرد در برابر خویشتن و سعادت این دنیا و آخرت مسئول است، بلکه در برابر جامعه و حتی همنوعان مسئولیت دارد. فراگیر شدن اخلاق در جامعه، اجتماع را در برابر آسیب های احتمالی مانند مفاسد اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و اعتقادی مصون خواهد کرد. از سوی دیگر، رسیدن به اخلاق مطلوب اجتماعی، وظیفه همه ارکان جامعه است، اما سهم مهمی از این وظیفه بر دوش معلمان و خانواده ها است؛ چنان که امام خمینی (س) خانواده را سلول اولیه جامعه می شمارد و بر این باور است که در صورت تزلزل اخلاقی خانواده، کل جامعه متزلزل خواهد شد. ایشان در میان افراد خانواده نقش مادران را در سعادت یا انحطاط جامعه، بسیار ویژه می داند. به باور ایشان حساس ترین وظیفه معلمان، تربیت نسل جوان و مؤدب کردن آنان به آداب اخلاقی است و اگر تربیت به خوبی انجام شود، مملکت پیشرفت خواهد کرد.

روش های تربیت اخلاقی

نگاه جامع امام خمینی (س) به اسلام و انسان و نیز مسائل اخلاقی و تربیتی، موجب شده است در روش اخلاقی خود نیز به همه ابعاد وجودی انسان توجه کند. ایشان در پژوهش های اخلاقیِ خود، با توجه ویژه به علم اخلاق و اخلاق تربیتی، اخلاق توصیفی و تاریخی را چندان مطلوب ارزیابی نمی کند و آن را نوعی نسخه نویسی می داند و معتقد است ورود در این امور انسان را از مقصد اصلی باز می دارد. شخص پزشک باید کلامش حکم دوا را داشته باشد و بیماری روحی را درمان کند؛ در حالی که واردشدن به مباحثی مانند فلسفه اخلاق و تاریخ اخلاق که شامل قصه ها، حکایت ها و مثل هاست، دورشدن از مقصود اصلی است و کتاب اخلاقی باید بیانی موعظه ای باشد و نویسنده با انذار و بشارت و موعظه و نصیحت، هدف خود را در نفس مخاطب جایگزین کند؛ از این رو ایشان ضمن استفاده از دستورالعمل ها و توصیه های سیر و سلوکی استادان فن، بر تجربه، مجاهده، ریاضت و تعبد نیز تکیه کرده است و با همین هدف، در کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل، به شرح بخشی از فضیلت ها و رذیلت های اخلاقی پرداخته است. از دیدگاه اخلاقی آسیب های اخلاقی و تربیتی، بیشتر به سبب نبود اعتدال در قوا ناشی می شود. امام خمینی (س) در تربیت، به ویژه تربیت جوانان، روش کنایه ای و تلویحی را مؤثرتر از تصریح، و مهربانی و عطوفت را مؤثرتر از سرزنش می داند. ایشان تربیت را امری تدریجی می داند که به صورت دفعی حاصل نمی شود. امام خمینی (س) با اعتقاد به تاثیر عوامل بیرونی و درونی بر تربیت نفس، بر این باور است که مقدمات تربیت انسان از زمان پیش از ازدواج و هنگام انتخاب همسر آغاز می شود و اسلام برای آن برنامه دارد؛ همچنین چگونگی تغذیه مادر، لزوم استفاده از لقمه حلال، آداب حمل و شیردادن، وضعیت روحی و روانی مادر از حیث نشاط و پریشانی و تربیت فرزند از کودکی و زمان جوانی تا آخر عمر اموری اند که اسلام برای همه اینها برنامه تربیتی دارد. ایشان تاکید کرده است که زمان کودکی، بهترین زمان برای تربیت است؛ زیرا قلب کودک مانند دفتری صاف، آماده نقش پذیری است و گاه صفات این دوره تا زمان پیری هم باقی می ماند. ایشان افزون بر تربیت آداب ظاهری، بر تربیت باطنی و تهذیب باطنی و جهاد با نفس نیز تاکید می کند و معتقد است زمان جوانی بهترین وقت برای خودسازی و ریاضت و تهذیب نفس است و این امر در سال های سالمندی دشوار می شود.

موانع تربیت

امام خمینی (س) در آثار خود به بعضی از موانع تربیت نیز اشاره کرده است که آنها را می توان به دو قسم موانع درونی و بیرونی تقسیم کرد و البته عمده موانع، درونی اند. ازجمله موانع درونیِ تربیت، عبارت اند از: غفلت؛ وسوسه و تصرف شیطان؛ فراموشی آخرت؛ امید به وسعت وقت و طولانی بودن آرزوها؛ عجب و خودپسندی؛ تعصب؛ تحجر ذهنی و فکری و خودباختگی؛ انکار مقامات اولیای الهی؛ حجاب های تقلید و جهالت که مانع رسیدن به معارف الهی و رؤیت جمال حق تعالی است؛ تعلق قلب به دنیا که مانع اصلاح قلوب و سیر در مسیر سلوک برای انسان است و درِ همه سعادت ها را بر روی انسان می بندد؛ فوران قوه غضب که حال سفاهت و سبعیت است و موجب می شود پند و اندرز در انسان اثر نکند، بلکه بر آتش غضب او بیفزاید ایشان ازجمله موانع بیرونی در تربیت را خانواده ناسالم، همنشینی با اهل معصیت و دوستان بد، جامعه و فرهنگ فاسد و وابسته و معلم و استاد ناصالح می داند.

فضیلت های اخلاقی و تربیتی

امام خمینی (س) در بسیاری از آثار اخلاقی خود به ویژه کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل و شرح چهل حدیث به اقسام و انواع فضایل اخلاقی و آثار تربیتی آنها پرداخته است. فضایل به دو بخش سلبی و ایجابی تقسیم می شوند؛ فضایل سلبی مفاد تنزیهی داشته، نواقص را از دل و جان انسان نفی می کنند؛ مانند قداست، طهارت و تقوا، و فضائل ایجابی فضایلی هستند که مفاد ثبوتی دارد و کمالی از کمالات را بر دل و جان انسان اثبات می کنند. ازجمله فضایل اخلاقی که امام خمینی (س) به تبیین علمی آنها پرداخته و در دانشنامه امام خمینی (س)  دارای مقاله مستقل هستند، عبارت اند از: عدالت، امانت و امانت داری، توبه، تفکر، تقوا، زهد، خوف و رجا، اخلاص، ایثار، توکل، صبر، حلم، استقامت، عفو، رضا، شکر، صدق، صمت، تواضع، خضوع و خشوع، طمانینه و یقین. به عنوان نمونه، امام خمینی (س) «خوف و رجا» را از فطریات مخموره انسان و از جنود عقل می داند و معتقد است انسان باید پیوسته امید به رحمت حق و خوف را که توجه به فقر و قصور ذاتی خود است در کنار هم داشته باشد. ایشان نه تنها خوف را کمال معنوی و منشا بسیاری از فضایل اخلاقی و نفسانی می داند، بلکه آن را سرچشمه تمام اصلاحات و مبدا درمان تمام بیماری های روحی می شمارد. ایشان راه تحصیل «توکل» را ایمان به علم خداوند می داند و تاکید دارد که حصول توکل امری تدریجی است. ایشان حقیقت «اخلاص» را تصفیه عمل می داند و برای آن مراتبی برشمرده است و بر این باور است که اخلاص موجب اطمینان نفس و قوت ایمان می شود.

رذیله های اخلاقی و تربیتی

امام خمینی (س) در آثار اخلاقی خود به اقسام رذیله های اخلاقی و نقش آنها در تربیت نفس نیز پرداخته است و هر یک از آنها در این دانشنامه دارای مقاله مستقل است؛ رذایلی مانند: گناه، اسراف، غضب، عجب، تکبر، تعصب، تملق، شهوت، حرص، حب دنیا، حب نفس، حسد، غیبت، ریا، غرور و غفلت. به عنوان نمونه، امام خمینی (س) دایره «حسد» را که یکی از نتایج و رذایل افراط قوه شهویه می داند، گسترش داده و حتی در امور ناپسند و غیر واقعی نیز جاری می شمارد و برخاسته از ضعف شخصیت و ذات نفس؛ چنان که سبب اصلی «تکبر» را جهل و نادانی می داند؛ زیرا شخص متکبر نسبت به حقیقت نفس خود و فقر و نقص آن، غافل است. «حرص» نیز از شعبه های حب دنیا و از صفات مهلکه انسان و متعلق به قوه شهویه و برخاسته از افراط قوه شهویه است و ایشان برای درمان آن دو راه کلی علمی و عملی پیشنهاد می دهد؛ راه علمی که اندیشیدن در امور دنیوی و مفاسد این صفت است و راه عملی که ریشه کن کردن حب دنیاست. ریا نیز از صفات رذیله ای است که از غلبه خواهش های نفسانی برمی خیزد و امام خمینی (س) تقسیم بدیعی از ریا ارائه کرده و آن را بر سه قسم شمرده است: ریا در عقاید و معارف الهی، ریا در صفات پسندیده، و ریا در اعمال عبادی. ایشان فرجام ریا را ورود به شرک، کفر، هلاکت و محروم ماندن از شفاعت شافعان می داند.

منبع:

 دانشنامه امام‌خمینی، ج۱، ص۸۵-۳۱۱.