اندیشه های عرفانی امام خمینی (س)
مقدمه
بخش اول: هستی شناسی
بخش دوم: انسان شناسی
بخش سوم: سلوک سالکانه
مقدمه
یکی از برجسته ترین عرصه های فعالیت علمی امام خمینی (س) ، عرفان نظری و عملی است. ویژگی بارز در این عرصه، ظهور امام خمینی (س) در هر دو زمینه عرفان نظری و عملی است که در دو حیطه «روش» و «محتوا» به تکمیل عرفان نظری و عملی موفق شده است. ایشان از یک سو، مباحث فلسفی را تا افق عرفان نظری بالا می برد و از سوی دیگر، به مباحث عرفان نظری زبان غنی تری داده است. از این رو، در آثار عرفانی امام خمینی (س) به دست دادن دقت ها و تحلیل های بسیار ظریف براساس مبانی عرفان متعال، حضور و بروز نمایانی دارد و باید اذعان کرد تحقیقات عرفانی ایشان حتی از بعضی محققان دوره دوم دانش عرفان نظری، یعنی پیروان محی الدین ابن عربی، مانند مؤید الدین جندی، عبدالرزاق کاشانی، داوودبن محمود قیصری، ابن ترکه اصفهانی و عبدالرحمان جامی نیرومندتر به نظر می رسد امام خمینی (س) در آثار عرفانی خود کارهای ابتکاری دارد و آثار پیشینیان را در محتوا، حجم و روش، گسترش داده است و مسائل عماء، فیض اقدس و فیض مقدس و مشیت مطلقه ازجمله آنهاست. نکته مهم در مباحث ایشان تلاش برای انطباق مباحث عرفانی بر مضامین آیات و روایات است عرفا، عرفان نظری را «علم الحقایق و المشاهده و المکاشفه» و عرفان عملی را «علم التصوف و السلوک» نامیده اند. عناصر و مؤلفه های عرفان نظری، ترجمه، تعبیر حقایق و معارف توحید است که عارف از راه شهود به دست آورده است. عناصر و مؤلفه های عرفان عملی تجربه سالکانه و حضور و شهود وجدانی جهت وصول به خدا می باشد. امام خمینی (س) عرفان نظری را معرفت به حق تعالی، شئون ذاتی و تجلیات اسمائی افعالی او در حضرت علمی و عینی به مشاهده حضوری می داند. عرفان نظری ایشان عرفان اسلامی است که از آموزه های عرفان شیعی بهره برده است و خصوصیت بارز آن بسط مبانی عرفانی در سطوحی فراگیر در حوزه اجتماع، فرهنگ و سیاست است. ایشان عرفان عملی را ریاضت، سلوک و رفع حجاب از وجه حقیقت و رؤیت ذلّ عبودیت می داند و معتقد است کسی که علم عرفان را به مرحله عقل و پس از آن از مرتبه عقل به مرتبه قلب برساند، صوفی است. عرفان امام خمینی (س) با الهام گرفتن از متون دینی و بر پایه نظام خاص عرفانی در قلمرو سه عنوان هستی شناسی، انسان شناسی و سلوک سالکانه می باشد:
بخش اول: هستی شناسی
در بخش هستی شناسی عرفانی امام خمینی (س) مسائل چندی قابل توجه است:
وحدت وجود
در نظام هستی شناسی و عرفانی امام خمینی (س) ، آنچه بالذات و حقیقتاً موجود است، وجود حق تعالی است و کثرات عالم، همه شئون و ظهورات او می باشند. دراین دیدگاه حقیقت وجود تشکیک بردار نیست، اما ظهورات و تجلیات آن، رابطه تشکیکی با هم دارند امام خمینی (س) با ارجاع «علیت» به «تشاّن و ظهور»، بر وحدت وجود تاکید می کند و معتقد است که وجود اطلاقی حق تعالی مصداق بالذات موجود است و کثرات مصادیق بالعرض و حیث تقییدی شانی وجودند. تمام کثرات، به وسیله وجود حق موجودند.
مقام ذات و مراتب تجلیات
مقام ذات از جهت اطلاق و احاطه وجودی به هیچ اسم و رسمی موسوم نیست، هیچ حکمی را نمی پذیرد، به هیچ وصفی متعین نمی شود و از هر گونه قید، حتی قید اطلاق منزه است که گاهی از آن به «غیب مطلق» و «غیب الغیوب» و «عنقای مُغرِب» تعبیر می شود. امام خمینی (س) تاکید دارد که این مقام، معلوم و معروفِ احدی نشده و نخواهد شد؛ زیرا در برابر مقامات دیگر، همچون احدیت، واحدیت و فیض منبسط نیست، بلکه در دل همه مقامات حاضر و در عین حال غیر همه آنهاست. مقام ذات دارای دو لحاظ است؛ لحاظ احدیت و لحاظ واحدیت.
تعینات حقی
مجموعه تعیناتی که در بستر فیض الهی شکل می گیرد به دو دسته تعینات حقی (تعین اول و تعین ثانی) و تعینات خلقی (عالم عقل، عالم مثال و عالم ماده) تقسیم می شود. مقام احدیت (تعین اول) پس از مرتبه ذات است. امام خمینی (س) از مقام احدیت به اولین تعین، تجلی غیبی و مقام «بشرط» تعبیر می کند. در این مقام همه رسوم و تعینات مستهلک اند. به اعتقاد امام خمینی (س) علم حق تعالی به ذات و در مقام احدیت، موجب علم به کمالات ذاتی و اسمائی است که با حرکت حبّی این کمالات به ظهور می رسند. ایشان حرکت حبّی را همان اظهار کمال و تجلی به اسما و صفات الهی می داند؛ بنابراین چگونگی تنزل از تعین اول به تعین ثانی را به حرکت حبّی و شعور به کمال اسمائی می داند. از سوی دیگر، امام خمینی (س) اعتبار ذات به حسب مقام جمع اسما و صفات را مقام واحدیت می داند که گاهی از این مقام به «مقام جمع الجمع»، «تعین ثانی»، «احدیت جمع الاسماء» و «مقام ربوبیت»، تعبیر می شود. به اعتقاد ایشان از آنجا که علم ذات به ذات، موجب شعور به کمال ذاتی و اسمائی می شود، لازمه آن پیدایش حرکت حبّی است.
اسماء و صفات
معنای «اسم» در عرفان، ذات با صفتی خاص است. این صفت خاص، اضافه ای اشراقی است که مستلزم نوعی تنزل از مقام ذات است. در نگاه عرفانی امام خمینی (س) ، اسمای الهی از جهت احاطه و عدم آن به صورت کلی و جزئی، در طول هم چینش یافته اند؛ به گونه ای که هر اسم کلی، اسمای جزئی تحت خود را به صورت اندماجی در خود داشته و همچنین در همه آنها سریان و ظهور دارد. به باور ایشان نخستین و کلی ترین اسمی که در سرسلسله تعین ثانی و مقام واحدیت قرار می گیرد و همه اسما حتی، اسمای چهارگانه و هفت گانه، از آن نشئت می گیرند، اسم جامع «الله» است.
اعیان ثابته
بحث از اعیان ثابته یکی از مباحث اساسی و کلید فهم بسیاری از مباحث عرفانی است. امام خمینی (س) از لوازم اسمای الهی با تعبیر «اعیان ثابته» یاد می کند. در حقیقت اعیان ثابته صور و مظاهر اسمای الهی اند. بنابراین ارتباط اسما با اعیان، ارتباط ظاهر و مظهر است. در نگاه ایشان چگونگی تقرر اعیان ثابته در حضرت علمیه و تعین ثانی، ثبوتی است نه وجودی. اعیان ثابته به لحاظ امکان یا عدم امکان وجود آثارشان در خارج، به دو گونه اند؛ ممکن و ممتنع. اعیان ثابته ای که امکان و استعداد ظهور در خارج دارند به زبان استعداد، وجود خارجی خود را از حق تعالی درخواست کرده و موجود می شوند. امام خمینی (س) مباحثی چون «جبر و اختیار»، «علم الهی»، «سرّ القدر» و «نفس الامر» را با اعیان ثابته مرتبط دانسته است.
نفس رحمانی
مقام واحدیت با تجلی نفس رحمانی که فیض گسترده حق تعالی است پدید می آید؛ یعنی هنگامی که ذات احدی حق تعالی بخواهد تجلی کند، بنابر قاعده «الواحد»، تجلی واحدی از او پدید می آید که به اعتبار موطن های متعدد متکثر شده است. بنابراین، نفس رحمانی فیض واحدی است که از عرش تا فرش گسترده شده است. این نفس رحمانی و سریانی، دارای دو حصه است؛ حصّه فیض اقدس و حصّه فیض مقدس؛ با فیض اقدس اسما و اعیان در حضرت علمیه ظهور می یابد و با فیض مقدس، تعینات خلقی ظاهر می شود. به باور امام خمینی (س) چون ذات الهی متعین به هیچ اسمی نیست، این حقیقت «مِن حیث هی هی» در هیچ یک از مراتب هستی ظهوری ندارد؛ از این رو برای ظهور اسما و بروز آنها نیاز به یک واسطه غیبی است که جانشین او برای ظهور در اسما و صفات باشد و آن فیض اقدس است. ایشان درباره ارتباط عماء با فیض اقدس دو دیدگاه مشهور را بررسی کرده، سپس نظر اختصاصی خود را بیان می کند. این دو دیدگاه یکی به اعتبار ویژگی حجاب، عماء را حضرت احدیت و دیگری به اعتبار ویژگی برزخیت و واسطه بودن، عماء را منطبق با حضرت واحدیت می داند، امام خمینی (س) با جمع ویژگی های این دو دیدگاه، حقیقت عماء را همان فیض اقدس می داند. ازجمله ابتکارات امام خمینی (س) در این مقام، تحلیل و بررسی رابطه تنگاتنگ خلافت و ولایت با فیض اقدس است. هیچ یک از عرفا به این تفصیل، درباره فیض اقدس و مقدس سخن نگفته است.
تعینات خلقی
سیر تعینات پس از تعین ثانی، به خارج از صُقع ربوبی و عوالم خلقی می رسد. امام خمینی (س) بر اساس مبانی و اصولی چون بساطت وجود، تشیک در وجود و اصل علیت به تبیین عوالم هستی پرداخته و از آنجا که با توجه به مبانی عرفانی، علیت به تشاّن و تشکیک در مراتب وجود، جای خود را به تشکیک در مراتب ظهور می دهد، عوالم ظهور به جای عوالم وجود می نشیند و عوالم خلقی از سه عالم عقل، مثال و ماده تشکیل شده است: یکم. عالم عقل: عالم عقل با نظر به موجوداتی که در آن هستند، به دو مرتبه جبروت که مرتبه فوقانی عالم عقل و جایگاه کروبیان است و مرتبه نازله عالم عقل که جایگاه «روحانیان» و «نفوس ناطقه» است، تقسیم می شود. امام خمینی (س) عالم جبروت، عالم عقول و مفارقات را از ماده و زمان منزه می داند و از عقول به اسامی و اوصافی چون، عقول کلیه، مفارقه، مقدسه و سرادقات جمال تعبیر می کند. دوم. عالم مثال: این عالم به مرتبه ای از وجود گفته می شود که واسطه میان عالم عقلی و عالم جسمانی است. نام های دیگر این عالم، «عالم اشباح مجرده»، «عالم صور معقله»، «مُثُل معلقه» و «عالم مثال منفصل» است. البته عالم مثال به دو قسم مثال منفصل و مثال متصل تقسیم می شود و مثال منفصل با نام های «خیال منفصل» و «مثال مطلق» نیز خوانده می شود؛ به همین ترتیب گاهی به مثال متصل نیز «خیال متصل» و «مثال مقید» گفته می شود. امام خمینی (س) عالم مثال و برزخ را در قوس نزول و قوس صعود بررسی کرده است و برزخ نزولی را همان عالم مثال منفصل می داند که در مراتب تنزل، پیش از عالم ماده بوده و بر آن حاکم است؛ اما در برزخ صعودی، مرحله ای است که انسان پس از مرگ، در آن به حیات خود ادامه می دهد. سوم. عالم ماده: عالم ماده را می توان عالم شهادت، طبیعت و عالم اجسام نامید. عالم ماده، عالم حس و حضور است و آخرین مرتبه عوالم در قوس نزول و آخرین مرتبه نور وجود است. این عالم بر خلاف دیگر عوالم هستی، در حال حرکت، تغییر و تبدیل است.
بخش دوم: انسان شناسی
در بخش انسان شناسی عرفانی امام خمینی (س) نیز مسائل چندی مورد اهتمام ایشان است:
- جایگاه انسان: در عرفان اسلامی پس از مسئله توحید و وحدت شخصی وجود، مهم ترین بحث مسئله انسان کامل است و در اندیشه و آثار عرفانی امام خمینی (س) به مقام و جایگاه انسان کامل و سرّ ایجاد آن توجه شده است. ایشان انسان کامل را صورت اسم جامع «الله» و مظهر مرتبه احدیت و واحدیت در اعیان خارجی می داند. در نگاه ایشان انسان دارای ساحت های متفاوت و نشآت وجودی گوناگونی است که هر بعدی از این ابعاد در تناسب با مرتبه و صورتی از جهان هستی تکون یافته است.
- جامعیت انسان: امام خمینی (س) بر پایه مبانی عرفانی، در تحلیل مسئله جامعیت انسان معتقد است انسان کامل مظهر اسم جامع «الله» است که جامع همه عوالم وجودی می باشد؛ از این رو انسان کامل در همه ماسوی الله سریان و حضور وجودی دارد؛ هرچند از چگونگی آن جز اولیا خبر ندارند.
امام خمینی (س) از منظر عرفانی حقیقت انسانی و انسان کامل را به عنوان حضرت پنجم از «حضرات خمس» به تفصیل بیان کرده است. حضرات خمس به تعین اول و ثانی (حضرت اول) ، عالم عقل (حضرت دوم) ، مثال (حضرت سوم) عالم ماده (حضرت چهارم) و انسان (حضرت پنجم) گفته می شود.
- خلافت و ولایت انسان: خلافت و جانشینی انسان از مباحث مهم عرفانی است. این خلافت، گاه در مقام باطن و تکوین و گاه در مقام ظاهر و تشریع است. ولایت عبارت است از ارتباط بی واسطه انسان کامل با حق تعالی که از طریق فنای در حق حاصل می شود. ولایت، باطن نبوت و رسالت است؛ زیرا هیچ پیامبر و رسولی به نبوت و رسالت نمی رسد مگر اینکه اول ولایت یافته باشد.
امام خمینی (س) از جمله عارفانی است که در مبحث ولایت اثر آفریده است. کتاب «مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه» ایشان توضیح مبسوطی است درباره ولایت و خلافت از دیدگاه عرفانی. این لطیفه الهی که همان حقیقت وجود منبسط و نفس رحمانی است، باطن خلافت ختمیه و ولایت مطلقه علویه است. ایشان با تحلیل جایگاه مقام ولایت، نبوت و رسالت، به تبیین مراتب ولایت می پردازد که در جای خود منحصر به وی می باشد.
ختم ولایت: مسئله خاتم اولیا در میان عارفان مسلمان جایگاه مهمی دارد. امام خمینی (س) همچون دیگر عارفان شیعی خاتم ولایت مطلقه را امیرالمؤمنین (ع) می داند و خاتم ولایت مقیده را مهدی موعود (ع) می شمارد.
بخش سوم: سلوک سالکانه
در آثار امام خمینی (س) در یک نگاه کلی مراحل سیر و سلوک، مؤلفه های سلوکی و اسفار اربعه به گونه واضحی تبیین شده است. ایشان مبنای حرکت سلوک سالک را عشق فطری به کمال و عرفان عملی را نوعی حرکت باطنی و گذر از مقاطع و منازل، و در نهایت وصول می داند. در عرفان عملی ایشان مباحث مهم و ارزشمندی مانند سرّ و ـ نقش ریاضت، خروج انسان از انانیت و خروج از حجب ظلمانی مطرح شده است؛ نیز مباحث عمیقی، مانند قرب نوافل و قرب فرایض، تجلی ذاتی، مقام جمع و تمکین و تلوین، و تحلیل های بسیار غنی، مانند انسلاخ وجودی، معراج تحلیلی و ترکیبی آمده است محتوای عرفان عملی امام خمینی (س) بر دو محور استوار است:
- توجه به اعمال و احوال قلبی و باطنی؛
- پیمودن منازل و مقامات سلوکی. ایشان مسلک سلوکی خود را بر پایه حدیث «مَن عَرَفَ نفسَه فَقَد عَرَفَ ربَّه» قرار داده است؛ از این رو در آثار خود راه وصول معرفت توحیدی را معرفت نفس دانسته است. از نگاه ایشان انسان فقر محض و عین ربط است و رکن اصلی سلوک، طرد انانیت و اتصال به حق می باشد. عرفان عملی امام خمینی (س) را در این محورها می توان نشان داد:
سلوک سالک
به باور امام خمینی (س) ، سالک با سیر الی الله از تقید به اطلاق و از کثرت به سوی وحدت سیر عروجی داشته و با رسیدن به مقام فنای فی الله به نهایت سیر سالکان نایل می شود؛ این سلوک، تنها بر مدار بایدها و نبایدهای شریعت ممکن خواهد بود.
شرایط سلوک
امام خمینی (س) برای سلوک شرایطی قائل است:
- عزم: نخستین گام برای سیر و سلوک عزم و اراده است؛
- ریاضت: ریاضت در عرفان امام خمینی (س) جایگاه ویژه ای دارد و یکی از فروع آن تمرین برای عبودیت و فرع دیگر آن تمرین برای ازمیان بردن رذایل اخلاقی و آراسته کردن خود به فضایل اخلاقی است؛
- حضور قلب: یکی از مباحث اصلی امام خمینی (س) در عرفان عملی، حضور و تطهیر قلب است؛ تطهیر قلب مراتبی دارد که نخستین آن تطهیر از حب دنیا است؛
- خروج از انانیت و حجب ظلمانی.
مقامات سلوک
یکی از مباحث مفصل در سیر و سلوک، بحث مقامات و احوال است. سالک در حرکت خود به سوی کمال مطلق باید مقاماتی را طی کند. امام خمینی (س) مقامات را به اعتبارات گوناگون و رویکردهای متفاوت مورد بررسی قرار داده است. ایشان در برخی موارد همسو با مشهور عرفا به اقسام صدگانه مقامات اشاره کرده و برخی از آنها نظیر یقظه، توبه را شرح داده است و در مواردی با توجه به مبانی معرفتی، مقامات را به چهار قسم تقسیم کرده است:
- مقام علم؛
- مقام ایمان؛
- مقام طمانینه؛
- مقام مشاهده.
فنا
یکی از مباحث مهم سلوکی، بحث از فناست که در نهایت سیر الی الله حاصل می شود. امام خمینی (س) معتقد است فنا عدم نیست، بلکه رجوع از ملک به ملکوت و نوعی دگرگونی هستی شناسی در وجود انسان است. ایشان با توجه به مراتب فنا به تبیین مراحل سه گانه توحید (افعالی، صفاتی و ذاتی) پرداخته و معتقد است سالک با رسیدن به فنای افعالی، صفاتی و ذاتی، افعال، صفات و ذات خود و موجودات را مستهلک در افعال و صفات حق می بیند و در این حالت به محو کلی می رسد. این همان مقام حامدیت است که عبد، همه ثناها و محامد را به حق و اسم جامع «الله» ارجاع می دهد. در قرب نوافل، حق تعالی به زبان حق حمد خود می کند و در قرب فرایض عبد زبان حق می گردد و حق تعالی با زبان عبد حمد خود می کند.
اسفار اربعه
سالک الی الله به سوی حق سفر می کند و عارفان برای این سفر که همان توجه قلب به حق است، مراحلی شمرده اند. امام خمینی (س) ضمن نقد دیدگاه های برخی اهل تحقیق در باب سیر و سلوک و اسفار اربعه، به دیدگاه اختصاصی خود می پردازد. اسفار اربعه از نگاه ایشان عبارت اند از:
- سفر از خلق به سوی حق مقید؛
- سفر از حق مقید به حق مطلق؛
- سفر از حق به خلق حقی بالحق؛
- سفر از خلقی که حق است، به سوی خلق با وجود حقانی.
منبع:
دانشنامه امام‌خمینی، ج۱، ص۸۵-۳۱۱.