اندیشه های فلسفی امام خمینی (س)
مقدمه
بخش اول: هستی شناسی
بخش دوم: جهان شناسی
بخش سوم: معرفت شناسی
بخش چهارم: خداشناسی
بخش پنجم: انسان شناسی
بخش ششم: معادشناسی
مقدمه
امام خمینی (س) یکی از شارحان بزرگ حکمت متعالیه است که توانسته با تامل در نظام فلسفی صدرایی، در تقریر و بسط معارف الهی، از آن بهره ببرد. فلسفه ایشان فلسفه ای عقلی، ذوقی و شرعی است و در عین حال، متاثر از اندیشه های پیشینیان است. ایشان همچنین در روش و محتوا به تقریر و تکمیل فلسفه پرداخته و فلسفه را به حکمت عرفانی تبدیل کرده است. ایشان در روش معرفتی، ترتیب مباحث و برهانی کردن نظریه های پیشین و ردّ برخی نظریه ها، نوآوری دارد؛ از این رو اندیشه های فلسفی ایشان در قالب منظومه فکری خاص، بیان می شود. بررسی در آثار فلسفی ـ عرفانی امام خمینی (س) به خوبی نشان می دهد که ایشان از قواعد فلسفی استفاده های فراوانی کرده است. فلسفه ایشان یک نظام علمی است که مبتنی بر شش رکن هستی شناسی، جهان شناسی، معرفت شناسی، خداشناسی، انسان شناسی و معادشناسی است و هر یک برخی مسائل مهم فلسفی را دربرمی گیرد:
بخش اول: هستی شناسی
مسائل اصلی در شناخت هستی از نگاه فلسفی عبارت اند از:
- وجود: بحث از وجود از مباحث مهم فلسفه و محور اصلی نظام فلسفی امام خمینی (س) است. ایشان بر این باور است که بسیاری از مسائل مهم الهی و اصول اعتقادی بر مسئله وجود مترتب است و در این زمینه به حقیقت وجود و احکام آن پرداخته است.
- اصالت وجود: حل بیشتر مشکلات فلسفه ماورالطبیعه، به اصالت وجود بستگی دارد. امام خمینی (س) در مبحث اصالت وجود دو مرحله را طی می کند؛ نخست اثبات اصالت وجود و دوم اثبات اعتباریت ماهیت. ایشان بر این نظر است که مسائلی چون اصول توحیدی و بسیاری از مباحث مبدا و معاد با این اصل روشن می شود.
- تشکیک در وجود: تشکیک در وجود و اقسام آن از بحث های دشوار فلسفه است. امام خمینی (س) تشکیک مفهومی و نیز تشکیک در ماهیت و ذاتیات را باطل دانسته است. ایشان وجود را از حیث ذات، دارای مراتب تشکیکی می داند و تاکید می کند مراد از تشکیک، حقیقت، مصداق و واقعیت خارجی وجود است، نه مفهوم وجود. ایشان در نظر نهایی و بر اساس وحدت شخصی وجود قائل به تشکیک در مظاهر می باشد.
- وجود رابط: یکی از مباحث مطرح در امور عامه فلسفه، تقسیم وجود به «فی نفسه» (وجود مستقل) و «فی غیره» (وجود رابط یا حرفی) است. امام خمینی (س) نیز در مباحث منطقی، اصولی، فلسفی و عرفانی خود به بحث از وجود رابط توجه کرده و پیامدهایی را برای وجود رابط برشمرده است
بخش دوم: جهان شناسی
یکی از مباحث مورد توجه امام خمینی (س) بحث از تغییر، حرکت، زمان و حدوث و تجدد «آن به آن» موجودات هستی است. به باور ایشان کل عالم طبیعت در حرکت است و ثبات و سکون در آن راه ندارد. ایشان در نظریه حرکت و حرکت جوهری، همه عالم طبیعت، اعم از جوهر و عرض را پیوسته در حال تجدد و تصرم می داند و با این مبانی و مسائل به حلّ مسئله حدوث و ربط حادث به قدیم پرداخته است:
حرکت
یکی از مباحث مورد توجه حکمای مشائی، اشراقی و ملاصدرا بحث از حرکت و عَرَضی یا وجودی دانستن آن است. امام خمینی (س) به پیروی از ملاصدرا، حرکت را بحثی فلسفی و چگونگی وجود شیء می داند و در بیان حقیقت حرکت، امتداد را به دو قسم پایدار و ناپایدار تقسیم کرده و به تفصیل به حرکت توسطیه و قطعیه می پردازد.
زمان
امام خمینی (س) حقیقت و ماهیت زمان و رابطه آن با حرکت و زمانیات را تحلیل کرده و برای زمان دو رویکرد قائل است: مقوله ای و فرامقوله ای (وجودی). ایشان در تحلیل مقوله ای، زمان را کمّ متصلِ غیرقار می داند؛ اما در فرامقوله ای بر اساس حرکت جوهری، زمان را از مشخصات وجود می شمارد.
حرکت جوهری
حرکت جوهری ازجمله مسائل محوری در جریان فکر فلسفی است که افق جدیدی را در برابر دید فیلسوفان مسلمان قرار داد. ملاصدرا نخستین فیلسوفی است که حرکت در جوهر را در یک دستگاه منظم فکری مطرح کرد. (امام خمینی (س) به پیروی از حکمت متعالیه به ماهیت و حقیقت حرکت جوهری، اثبات و نتایج آن پرداخته است. ایشان حرکت در مقوله جوهر را پذیرفته و بر این باور است که اصل ذات و جوهر، در حرکت است. براین اساس، اصل وجود یا جوهر اشیا به نحو تدریجی تغییر می کند. ایشان با استناد به برخی آیات قرآن براین باور است که ذات اشیا در هر آنی در حال تغییر است؛ اما این حرکت آن چنان پنهان است که به راحتی نمی توان به آن پی برد. امام خمینی (س) با نقد سخن ابن سینا در انکار حرکت در ذات، معتقد است اشتباه وی در تشخیص ندادن موضوع حرکت (در وجود یا ماهیت) است. امام خمینی (س) با دلایل متعددی حرکت جوهری را اثبات کرده است؛ ازجمله، دلیل تبعیت اعراض از جواهر، استحاله علوم، اتحاد عرض با عرض و تجدد امثال ایشان به پیروی از ملاصدرا برای حرکت جوهری ثمرات و آثاری برمی شمارد که عبارتند از:
حدوث و قدم
مسئله حدوث یا قدم عالم و چگونگی صدور آن از خداوند تعالی از پیچیده ترین مسائل فلسفی است و در مصادیق حادث و قدیم، میان فلاسفه و متکلمان اختلاف است. امام خمینی (س) نظریه متکلمان را بررسی و نقد کرده است و معتقد است قول به حدوث زمانی عالم، مستلزم به قِدم عالم است و لازمه حدوث زمانی متکلمان، انقطاع فیض و تعطیل بودن قدرت حق تعالی است و این امر، اصل توحید و تنزیه را متزلزل می کند. همچنین ایشان حدوث ذاتی مشاء را نمی پسندد و حدوث فقری و زمانی ملاصدرا را مورد توجه قرار داده است. ایشان حدوث زمانی را به نوعی در مجردات نیز جاری می داند.
ربط حادث به قدیم
موضوع ربط حادث به قدیم، همچنین ربط ثابت به متغیر از مهم ترین مسائل فلسفی است که از دیرباز معرکه آرای گوناگون مکتب های فلسفی و کلامی بوده است. ملاصدرا فهم متکلمان و حکمای خردمند را در این مسئله به حیرانی و سرگشتگی متصف کرده است. امام خمینی (س) نیز با تاکید بر سختی فهم و درک این مسئله، تصور و تحقق آن را به جز برای پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) ، دشوار دانسته است. ایشان در تبیین اشکال ربط حادث به قدیم خاطرنشان کرده است که از یک سو، معلول از علت تامه خود قابل جداشدن نیست و از سوی دیگر، علت این حوادث باید حادث باشد؛ چنان که در مسئله ربط ثابت به متغیر، پرسش این است که چگونه می توان امر متغیر را به شیء ثابت نسبت داد؟ امام خمینی (س) برای رفع این مشکل بنابر روش مشائی و اشراقی، راه هایی به دست داده و در نهایت به روش حکمت متعالیه و بر مبنای حرکت جوهری پاسخ داده است.
بخش سوم: معرفت شناسی
امام خمینی (س) مبانی معرفت شناسی خود را در آثار گوناگون و در اثبات دیدگاه های مختلف حکمی، عرفانی و دینی به کار گرفته است و این امر نشان دهنده انسجام ساختار معرفت شناسی ایشان است. این معنا با نگاهی کوتاه بر دیدگاه ها، مبانی و نقدهای مبسوط ایشان بر دیگران روشن می شود:
- علم: اندیشمندان در بیان حقیقت علم، آرای مختلفی دارند. امام خمینی (س) در تبیین و تقریر حقیقت علم، دو روش را در پیش گرفته است: یکی روش مشهور که همان ماهوی بودن علم است و دیگری روش حکمت متعالیه. ایشان حقیقت علم را مانند حقیقت وجود، یک حقیقت مشکک می داند؛ یعنی اختلاف میان مصادیق آن به شدت و ضعف می باشد که هم بر کشف ناقصی که در یک موجود است، صادق است و هم بر کشف تام و تمام به نحو حقیقی؛ از این رو در صدق مفهوم، هیچ فردی بر فرد دیگر مزیت ندارد؛ بلکه فرق از جهت شدت و کمال و ضعف و نقصان در حقایق خارجی است.
امام خمینی (س) ملاک علم را حضور می داند و انطباق علم بر معلوم را با دو مسلک و طریق بررسی می کند؛ یکی به نحو حلولی و کیف نفسانی بودن علم و دیگری به نحو قیام صدوری، و از آنجا که ملاک علم نزد ایشان حضور است و قیام صدوری به نفس دارد، بر این باور است که صورت های ذهنی نزد نفس، معلوم بالذات اند و نفس به واسطه مطابقت صورت های ذهنی با صورت های خارجی، به خارج، بالعرض، علم پیدا می کند. ایشان همچنین به اقسام علم، سریان علم بر اساس اصالت و تشکیک وجود پرداخته است.
- وجود ذهنی: یکی از بحث هایی که از سویی با فلسفه و از سوی دیگر با معرفت شناسی مرتبط است، بحث از وجود ذهنی است. فلاسفه درباره وجود ذهنی آرای مختلفی دارند و درباره آن اشکال های فراوانی مطرح ساخته اند و دشواری پاسخ به این اشکال ها موجب شده آرای متنوعی در باب وجود ذهنی پدید آید. امام خمینی (س) به برخی اشکال های وجود ذهنی پرداخته و با بررسی اقوال و آرا به این محذور که حکما تصورات را کیف نفسانی و در عین جوهربودن، عرض نیز می دانند، پاسخ داده است.
- اتحاد عاقل و معقول: مسئله اتحاد عقل و عاقل و معقول همواره میان فلاسفه مورد بحث بوده است. ملاصدرا نخستین فیلسوفی است که بر اساس مبانی نظام فلسفی خود این مسئله را ثابت کرده است. امام خمینی (س) نیز با توجه به اصولی چون اصالت وجود، تشکیک در وجود و حرکت جوهری اشتدادی، به بحث از اتحاد عاقل و معقول پرداخته است.
امام خمینی (س) همسو با حکمت متعالیه، بر این باور است که اتحاد عاقل و معقول دو مورد دارد: علم در مرتبه ذات و علم نفس به غیر خود؛ یعنی علم اشراقی نفس به صورت ها و قضایا به نحو تفصیل. ایشان در اثبات اتحاد عاقل و معقول بر مبنای دو قاعده «کلّ عالِم مجرد» و «کلّ مجرد عالِم» بر این باور است که طبق این دو قاعده، علم عین عالم و عالم عین علم است و مجرد، علم به مجرد دارد؛ پس نفس باید در مقام عالمیت به شیء دیگر مجرد باشد و چون عاقل با معقول متحد است، در این صورت معقول نیز مجرد است و عاقل عین معقول و معقول عین عاقل است. ایشان ازجمله ثمرات و کاربردهای مسئله اتحاد عاقل و معقول را در اثبات قوه خیال، تبیین چگونگی استکمال نفس و اثبات اتحاد نفس با عقل فعال می داند.
بخش چهارم: خداشناسی
فیلسوفان اسلامی، همواره به معرفت ذات الهی توجه داشته و آن را با واجب الوجود فلسفی منطبق می کردند. امام خمینی (س) نیز به بحث خداشناسی پرداخته و با استناد به آیات الهی براهین فلسفی و کلامی آن را بررسی کرده است:
راه های اثبات خداوند
امام خمینی (س) راه های اثبات وجود خدا را با توجه به روش و مبنا متفاوت می داند و برخی براهین را عقلی و فلسفی و برخی را طبیعی و برخی دیگر را کلامی می شمارد. ادله خداشناسی دو راه دارد؛ یکی راه عقل و دیگری راه فطرت؛ ادله ای که از راه عقل بر اثبات خدا ذکر شده سه قسم است:
- براهین مفهومی؛
- براهین جهان شناسی (برهان وجوب و امکان، برهان حرکت، برهان حدوث و قدم و برهان نظم)؛
- برهان صدیقین. ایشان همچنین فطرت و عشق به کمال را یکی از ادله خداشناسی می شمارد و به دو روش از طریق فطرت برای اثبات کمال مطلق استدلال می کند.
توحید
در فلسفه اسلامی، توحید خداوند پس از اثبات وجود واجب تعالی، یکی از مهم ترین و دشوارترین مسائل الهیات به معنای اخص است. تبیین رابطه فاعلیت انسان و فاعلیت خداوند، مسئله جبر و اختیار، مباحث علم، اراده و قدرت مطلقه الهی، مشکل شرور در نظام هستی و چگونگی انتساب آن به خداوند، ازجمله مسائلی است که در مبحث توحید به حل آنها پرداخته می شود.
توحید ذاتی
امام خمینی (س) با بیان اقسام توحید، توحید ذاتی را در دو مرحله، بساطت ذات (توحید احدی) و نفی شریک (توحید واحدی) بررسی کرده، برای هر دو قسم برهان اقامه می کند و در پاسخ به شبهه ابن کمونه، معتقد است بر مبنای اصالت وجود در دار هستی یک حقیقت بیشتر موجود نیست و مراتب وجود در حقیقت وجود، مختلف نیستند، بلکه اختلاف به شدت و ضعف است؛ در این صورت اگر یکی از دو واجب فرضی، همین حقیقت اصیل باشد، با توجه به اصالت وجود، واجب دیگری که به تمام ذات حقیقت با این واجب مخالف است، یا عدم است یا ماهیت، و طبق اصالت وجود ثابت شده که ماهیت امری اعتباری است؛ بنابراین فرد دوم واجب، باید عدم باشد؛ زیرا تنها عدم است که از تمام جهات و به تمام ذات با وجود، متباین است.
توحید صفاتی
توحید صفاتی به معنای این است که صفات خداوند عین ذات اوست و در خارج، ذات و صفات با یک وجود موجودند. درباره صفات الهی با ذات میان اندیشمندان اسلامی اختلاف است. امام خمینی (س) با رد سخن اشاعره و معتزله بر این باور است که صفات خداوند از جهت مصداق هر یک عین دیگری و همه عین ذات الهی اند. ایشان در اثبات توحید صفاتی دو دسته دلیل نقضی و حلی آورده است.
توحید افعالی
امام خمینی (س) در بیان توحید افعالی معتقد است حق تعالی در انجام فعل، واحد است و وجود شریک در فعل او و تفویض الهی به غیر محال است. در نگاه ایشان تبیین توحید افعالی و انحصار تاثیر و فاعلیت حق تعالی با توجه به بحث علیت و اصالت وجود سامان می گیرد؛ زیرا حق تعالی فاعلی است که در مبدابودن برای همه اشیا مستقل است و در ایجاد و علیت خود قائم به ذات است. در نگاه امام خمینی (س) ، همه موجودات امکانی با همه افعال و آثار خود، از شئون و تجلیات حق شمرده شده و تنها از وجود مجازی برخوردارند؛ همچنین توحید در نگاه ایشان نگرشی اساسی و دارای کارکردهای فردی و اجتماعی است؛ کارکردهای فردی چون اعتماد به خدا، امید به خدا و آرامش و کارکردهای اجتماعی مانند نفی طاغوت، وحدت کلمه، استقرار عدالت و آزادی و حقوق اجتماعی.
علم الهی
مسئله علم الهی به ویژه علم ذاتی حق تعالی به تفاصیل اشیا یا همان علم پیش از ایجاد به موجودات، از مسائل بسیار مهم خداشناسی میان متکلمان، فیلسوفان و عارفان است. ملاصدرا تبیین چگونگی علم تفصیلی حق تعالی به اشیا پیش از ایجاد ـ را از دشوارترین مسائل فلسفی می داند. امام خمینی (س) در بیان علم الهی روش ملاصدرا را برگزیده و آن را با روایات صادر از اهل بیت (ع) ، از منبع ولایت پیوند داده است. ایشان که درک و فهم معارف الهی، ازجمله علم الهی را از عهده مجادله های اهل فلسفه و کلام بیرون می داند، این درک را مخصوص صاحبدلانی شمرده است که از مشکلات نبوت و مصباح ولایت همراه با ریاضت های بسیار بهره مند شده اند. ایشان با تمسک به روایات اهل بیت (ع) سه مسئله مهم پیش از ایجاد، تعلق علم حق به معلومات و رابطه سمع و بصر حق با علم الهی را حل کرده است. امام خمینی (س) مراتبی برای علم حق تعالی بیان می کند: علم در مرحله بطون که به علم به مرتبه ذات و مرتبه احدیت و مرتبه واحدیت تقسیم می شود؛ علم در مرحله ظهور عینی؛ علم در مرتبه عقل و قلم اعلی؛ علم در مرتبه صور مُثل افلاطونی در مرتبه بعد انکشاف اشیا در نفوس کلیه، و علم در مرتبه عالم ماده و قدر عینی.
بخش پنجم: انسان شناسی
انسان شناسی امام خمینی (س) ، مباحث گسترده ای را از تعریف، هویت نفس، حدوث و تجرد نفس تا ادراک مسائل معاد و شئون و احوال اخروی نفس در بر می گیرد. ایشان در این عرصه نیز به همسویی خود با آرای حکمت متعالیه تصریح دارد:
- نفس شناسی: امام خمینی (س) در مسئله نفس و ارتباط آن با بدن، همانند ملاصدرا به دو رویکرد عقلی و نقلی توجه کرده است. ایشان تلازم میان نفس و بدن را ذاتی می داند و به پیروی ملاصدرا تعلق نفس به بدن را از جهت طبیعی و در آغاز حدوث، از نوع تعلق صورت به ماده می داند.
- حدوث و قِدم نفس: گروهی از حکما به پیروی از افلاطون به قدم نفس و گروهی دیگر به پیروی از ارسطو به حدوث آن معتقدند و بیش تر فلاسفه اسلامی این نظر را پذیرفته اند. امام خمینی (س) با بیان اینکه نفس جسمانیة الحدوث است، همسو با حکمت متعالیه برای نفس سه نشئه پیش از طبیعت، در طبیعت و پس از طبیعت قائل است. ایشان جسمانیةالحدوث و روحانیةالبقاء بودن نفس را جز با حرکت اشتدادی نفس امکان پذیر نمی داند و بر این باور است نفس حقیقت واحده ای است که از نقص رو به کمال می رود و در سیر استکمالی خود رو به تجرد دارد و پیوسته در حال بالفعل شدن است.
- رابطه نفس با قوا: در حکمت متعالیه با توجه به قاعده «النفس فی وحدتها کل القوی» بیان شده که نفس در عین بساطت، با قوای خود اتحاد دارد و قوا به منزله مظاهر و مجالی نفس هستند. امام خمینی (س) نیز با تاکید بر این قاعده، بر این باور است که میان قوای نفس با وجود نفس هیچ گونه تفاوتی نیست و این رابطه از قبیل رابطه ابزاری نیست، بلکه رابطه اتحادی است.
- عقل و مراتب آن: عقل از جهت معرفت شناختی، قوه ای از قوای نفس و مرتبه ای از وجود انسان است که مایه کشف مجهولات و گسترش معلومات انسان می شود. فلاسفه با الهام گرفتن از آیات الهی و روایات به تحلیل مسئله عقل پرداخته اند. منزلت عقل در اندیشه امام خمینی (س) را می توان در آثار فلسفی، عرفانی و فقهی ایشان مطالعه کرد. ایشان با نگارش کتابی درباره عقل و جنود آن، تصویری روشن از حقیقت عقل و ویژگی های آن به دست می دهد و عقل را اساس همه فضایل می داند. ایشان همسو با حکما عقل را به دو قسم نظری و عملی تقسیم و از آنها به قوه فعاله و هادیه یاد می کند و عقل نظری را دارای مراتبی می داند:
- عقل هیولایی؛
- عقل بالملکه؛
- عقل بالفعل؛
- عقل بالمستفاد. ایشان معتقد است غایت عقل عملی و نظری فنای فی الله است.
بخش ششم: معادشناسی
در اندیشه فلسفی امام خمینی (س) و در بخش انسان شناسی، مسئله معادشناسی از جایگاه مهمی برخوردار است. اعتقاد به تناسخ، مرگ، معاد جسمانی، قیامت و بهشت و جهنم از مسلماتی است که امام خمینی (س) در بسیاری از آثار خود از آنها بهره برده است.
- تناسخ: امام خمینی (س) با تحلیل اقسام تناسخ به ابطال مطلق تناسخ (نزولی ـ صعودی) پرداخته است. عمده ادله امام خمینی (س) برای ابطال تناسخ، دیدگاه هایی است که ایشان در مسئله نفس شناسی و تاکید بر اصولی مانند حرکت جوهری اشتدادی و اتحاد ترکیبی نفس و بدن طرح کرده است.
- مرگ: امام خمینی (س) با تبیین حقیقت مرگ و چگونگی آن، نگاه مادی به مرگ را نقد کرده است. ایشان بر این باور است که مرگ امری وجودی و انتقال از نشئه مُلکی به نشئه ملکوتی است. ایشان در آثار خود به اقسام سه گانه مرگ؛ یعنی طبیعی، اخترامی و ارادی پرداخته، عامل مرگ طبیعی را کمال نفس و استقلال آن به واسطه حرکت جوهری می داند.
- معاد جسمانی: یکی از جنجالی ترین موضوعات در حوزه مباحث مربوط به دین، معاد جسمانی در برابر معاد روحانی است. حکما همه بر اصل معاد جسمانی اتفاق نظر دارند، اما در امکان اقامه برهان عقلی بر آن اختلاف است. امام خمینی (س) معاد را ضرورت همه ادیان و از اصول ایمان و فطرت بشری می داند. ایشان با شرح و تبیین اصول یازده گانه صدرایی به اثبات معاد جسمانی پرداخته است.
امام خمینی (س) در بحث معاد تاکید بر هماهنگی عقل و دین دارد. ایشان بر پایه مبانی حکمت متعالیه افزون بر معاد جسمانی، به اثبات عینیت بدن دنیوی با بدن اخروی پرداخته است. کمال بدن مادی انسان به گونه جمعی اندماجی، در صورت نفسی حضور دارد، امّا لزومی ندارد برای حفظ عینیت نواقص بدن، یعنی مادیت و لوازم مادیت را در بدن اخروی لحاظ کرد.
- قیامت: یکی از مسائل مهم مربوط به معاد، قیامت و مراتب آن است. در نظام فلسفی عرفانی امام خمینی (س) قیامت امری زمان مند نبوده، دارای مراتبی است و این مراتب در قیامت با هر نفسی جداگانه در قوس صعود متحقق می شود. همچنین ایشان به بحث از حشر روز جزا پرداخته، آن را از مسائل مورد اعتقاد تمام شرایع الهی می داند.
- بهشت و جهنم: امام خمینی (س) حقیقت بهشت و جهنم را همان ظهور اعمال نیک و بد انسان می داند که در آخرت به صورت باطنی و ملکوتی برای انسان ظاهر می شود. ایشان برای بهشت و جهنم اقسامی قائل است و به بحث هایی چون مکان و خلود بهشت و جهنم نیز پرداخته است.
منبع:
دانشنامه امام‌خمینی، ج۱، ص۸۵-۳۱۱.