اندیشه های قرآنی و تفسیری امام خمینی (س)

مقدمه

بخش اول: علوم قرآنی

بخش دوم: روش تفسیر

بخش سوم: رویکرد تفسیر

بخش چهارم: مبانی و اصول تفسیری

مقدمه

امام خمینی (س) معتقد است قرآن می تواند همه نیازهای مادی و معنوی انسان را برآورده سازد؛ ایشان از قرآن کریم به عنوان کتاب هدایت، رابط میان خالق و مخلوق، کتاب آدم سازی، و راهنمای سلوک انسانیت یاد می کند و از اینکه حکومت های فاسد و ضدقرآنی، قرآن را از صحنه زندگی مردم خارج ساخته اند اظهار تاسف می کند. امام خمینی (س) نگارش تفسیری کامل بر قرآن کریم ندارد، ولی دیدگاه های تفسیری ایشان گاه مستقلاً به عنوان تفسیر آیه یا سوره خاصی مطرح شده است، مانند تفسیر سوره حمد و گاه در لابه لای آثار غیر تفسیری ایشان آمده است. مبنای مباحثی که امام خمینی (س) غالباً از تفسیر آیات به صورت پراکنده در آثار خود به دست داده، عرفانی است؛ چنان که تفسیرهای مبتنی بر مباحث عرفان نظری در آثاری چون شرح دعاء السحر، مصباح الهدایه، التعلیقة علی الفوائد الرضویه و آداب الصلاة و مباحث عرفان عملی در کتاب هایی چون شرح چهل حدیث و شرح حدیث جنود عقل و جهل آمده است. امام خمینی (س) در برخی آثار خود مانند آداب الصلاة، سرالصلوة، شرح چهل حدیث و شرح حدیث جنود عقل و جهل به مناسبت های مختلف از آیات قرآن استفاده های فراوانی کرده است؛ امّا برخی مطالب و مباحث اصلی و مبنایی که به عنوان زیربنا و مقدمه برای مباحث تفسیری است، مانند اعجاز، تحریف ناپذیری، وحی بودن قرآن، ظاهر و باطن قرآن و زبان قرآن، در ـ کتاب هایی مانند مصباح الهدایه، شرح دعاء السحر و تعلیقات علی شرح فصوص الحکم مطرح شده است. امام خمینی (س) یکی از احیاگران معارف و مسائل مطرح در قرآن و از منادیان بازگشت به قرآن است. ایشان که قرآن را بزرگ ترین رحمت الهی می داند، در مسئله بازگشت به قرآن به دو جهت اجتماعی و فردی توجه کرده است. ایشان از جهت اجتماعی و در برخورد با مسائل فرهنگی و سیاسی، به مسئله وحدت اشاره و به آیه «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً» استناد می کند؛ چنان که از جهت فردی راه بازگشت به قرآن را انس با قرآن و فهم دستورهای آن می داند. ایشان همچنین درباره برخی مسائل علوم قرآن، روش تفسیر و نیز مبانی و اصول آن نکات مهمی بیان کرده است:

بخش اول: علوم قرآنی

قرآن کریم افزون براینکه معجزه پیامبر اکرم (ص)  است، دارای علوم متفاوت و مختلفی است که بدون دانش های مقدماتی، فهم آن مشکل خواهد بود. در علوم قرآن مسائلی چون ـ ماهیت قرآن، جامعیت قرآن، مقاصد قرآن، فهم قرآن، عدم تحریف قرآن، قرائت و آداب تلاوت قرآن مورد بحث قرار می گیرد:

• ماهیت و هویت قرآن: اهل معرفت و حکما حقیقت قرآن را همان حقیقت محمدی و مقام جمع و اجمال می دانند که به سبب عظمت آن، برای هر کسی قابل ادراک نیست، مگر صاحبان عقل و بصیرت. امام خمینی (س) دو مرتبه از قرآن را بیان کرده است؛ یکی پیش از تنزّل و مقام بطون قرآن، و دیگری پس از تنزّل و مرتبه نازله قرآن. در مرتبه نخست، حقیقت قرآن از شئون ذاتی و حقایق علمی در حضرت واحدیت و کلامی نفسی و ذاتی است و این حقیقت برای کسی حاصل نمی شود، مگر برای ذات مبارک پیامبر اکرم (ص) با مکاشفه الهی در مقام «قاب قوسین اَو ادنی». ایشان انسان کامل را همان قرآن حقیقی می داند. مرتبه دوم، قرآن رقیقه و تنزل یافته از عوالم بالاتر است که پس از عبور از حجاب های نوری، بر قلب پیامبر (ص) وارد می گردد. به اعتقاد ایشان حقایق قرآن به زبان عرفی نازل شده تا هر کسی به اندازه فهم خود از حقایق آن نصیبی داشته باشد.
• جامعیت قرآن: یکی از مباحث مهم علوم قرآنی جامعیت و جاودانگی قرآن کریم است. بنابر نظر مفسران دو آیه «تِبْیاناً لِکلِّ شَی ءٍ» و «تَفْصِیلاً لِکلِّ شَی ءٍ» اجمالاً دلالت دارند بر اینکه قرآن جامع علوم و بیانگر و تفصیل دهنده هر چیزی است. امام خمینی (س) معتقد است قرآن مجید شامل همه دستوراتی است که بشر برای سعادت نیاز دارد و از چند بُعد دارای جامعیت است: جامعیت احکام و قوانین؛ جامعیت زمانی، و جامعیت اهداف. از مهم ترین دلایل عقلی ایشان بر جامعیت قرآن، می توان به کامل بودن دین، خاتمیت دین و جامعیت انسان اشاره کرد.
• مقاصد قرآن: امام خمینی (س) یکی از ویژگی های این کتاب آسمانی را هدف دار بودن آن بر می شمارد و تفسیر قرآن را چیزی جز فهم مقصد و اهداف قرآن نمی داند. ایشان برای قرآن اهدافی برمی شمارد؛ ازجمله: دعوت به توحید و معرفت خداوند، هدایت و پند گرفتن، انسان سازی، احوال معاد و براهین اثبات آن و نیز بیان قوانین ظاهر شریعت و آداب و سنن الهی.

• فهم قرآن: امام خمینی (س) بر این باور است که فهم قرآن کریم برای همه افراد ممکن است؛ البته ایشان برای فهم قرآن مراتبی قائل است و نیز عوامل و شرایط بسیاری را در فهم قرآن مؤثر می داند؛ ازجمله: آشنایی با مقاصد کتاب الهی، دانستن زبان قرآن، تزکیه نفس، و آشنایی با اشارات و تطبیقات قرآن.
• موانع فهم قرآن: امام خمینی (س) گناه را حجاب ادراک حقایق قرآنی می داند؛ چنان که در بیان منع دنیادوستی از فهم درست قرآن خاطرنشان کرده است آنان که در ظلمات طبیعت غوطه ورند، قدرت فهم را از دست می دهند و گمان می کنند قضایای قرآن در حکم قصه است. ایشان حجاب خودبینی و نیز آرای فاسد و مسلک ها و مذهب های باطل را نیز مانع بهره مندی انسان از درک حقایق نور قرآن می داند.
• تلاوت قرآن: امام خمینی (س) با اذعان به اهمیت تلاوت قرآن تاکید دارد که قاری قرآن باید هنگام تلاوت، آدابی را مراعات کند که رعایت آن آداب، زمینه ساز به دست آمدن مطلوبِ قرائت قرآن می باشد. ایشان ازجمله آداب باطنی تلاوت را حضور قلب، اخلاص و تفکر و تدبر می داند.

بخش دوم: روش تفسیر

امام خمینی (س) در آثار خود از روش های تفسیری مختلفی استفاده کرده است. منابع و روش های مورد استفاده ایشان عبارتند است:

• تفسیر قرآن به قرآن: از جمله شیوه های امام خمینی (س) در تفسیر قرآن، روش قرآن به قرآن است. ایشان هم در فهم کلام و کشف مراد آیه از آیات دیگر بهره گرفته است و هم برای شناخت موضوع در یک آیه.
• بهره گیری از سنت: احادیث معصومان (ع)  در شیوه تفسیری امام خمینی (س) نقش بسزایی دارند. ایشان پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)  را مفسران حقیقی قرآن معرفی می کند که تمام اسرار آیات و ظواهر و بواطن قرآن را درک می کنند.
• تدبر عقلی و اجتهادی: امام خمینی (س) روش تدبر عقلی و اجتهادی را همراه با روایات تفسیری و دیگر شواهد قرآنی به کار می گیرد و بر این باور است که حجیت معنای ظاهری کلام به عنوان مراد و مقصود جدّی گوینده بر بنای عقلا مبتنی است و این مبنا در خصوص ظواهر قرآن نیز جاری است.
• استفاده از تجربه های شهودی: امام خمینی (س) افزون بر برداشت های عرفانی از قرآن، از ذوق اهل معرفت نیز در تفسیر آیات بهره می برد.

بخش سوم: رویکرد تفسیر

رویکرد تفسیر امام خمینی (س) دارای شش بعد است:

• رویکرد عرفانی: مهم ترین گرایش و رویکرد تفسیری امام خمینی (س) رویکرد عرفانی است و بیشتر در مواردی که سوره کاملی از قرآن را تفسیر می کند، مشهود است؛ ازجمله در تفسیر سوره حمد، توحید و قدر که سرشار از نکته های عرفانی است.
• رویکرد فلسفی: از رویکردها و گرایش های پرجلوه در تفسیر امام خمینی (س) بهره گیری از مباحث فلسفی و تبیین آیات با زبان فلسفی اسلامی است.
• رویکرد کلامی: امام خمینی (س) در بعضی از آثار خود در پاسخ به برخی از اشکالات اعتقادی، رویکرد تفسیر کلامی را دنبال کرده است.
• رویکرد فقهی: امام خمینی (س) در کتاب های فقهی و اصولی خود به شکل گسترده ای از آیات قرآنی در استنباط احکام شرعی بهره گرفته است.
• رویکرد اخلاقی و تربیتی: این رویکرد برگرفته از نگاه امام خمینی (س) درباره مقاصد و مطالب قرآن است که آن را کتاب تهذیب نفس و خودسازی می داند.
• رویکرد اجتماعی: این رویکرد به مقاصد و مطالب عالیه قرآن کریم برمی گردد و طرح مباحثی چون حکومت، سیاست، اقامه عدل، جنگ و صلح می باشد.

بخش چهارم: مبانی و اصول تفسیری

آثار و دیدگاه های تفسیری امام خمینی (س) مبتنی بر مبانی و اصول کلی چندی است؛ ازجمله:

وحیانی بودن قرآن

یکی از مبانی تفسیر و شناخت قرآن کریم، وحیانی بودن آن است. این مسئله، هم در دانش کلام و هم در فلسفه و حکمت و در هم علوم قرآن مورد بحث و پژوهش واقع شده است. امام خمینی (س) ماهیت وحی را یک ادراک مرموز و یک حقیقت غیبی می داند که تنها خداوند و رسولش از تمام ابعاد آن آگاه اند و فهم حقیقت وحی و قرآن تنها برای کسی ممکن است که مخاطب آن باشد و دیگران به واسطه آنان از حقایق باطنی آن آگاهی می یابند. به اعتقاد ایشان وحی و مکاشفه رابطه تشکیکی دارند و هر دو از سنخ علم حضوری اند؛ امّا درجه و شدت وجودی وحی بیشتر از مکاشفه است؛ از این رو ادراک و دریافت حقیقت وحی تنها از طریق مکاشفه تامه الهی برای پیامبر مکرم اسلام (ص) ، در مرتبه «قاب قوسین او ادنی» حاصل می شود که دست بشر از آن کوتاه است؛ البته پیامبر (ص)  نیز خود تابع وحی و امر الهی است امام خمینی (س) معتقد است چگونگی نزول وحی از امور مجهولی است که تنها پیامبر (ص) بر آن آگاهی دارد. به باور ایشان عین ثابت پیامبر (ص) جامع تمام اعیان موجودات است و او حقایق عقلی را به عالم مثال و از آنجا به عالم ملک تنزل می دهد و در واقع این قوت روحی پیامبر (ص) است که جبرئیل را به این عالم نازل می کند. از سوی دیگر، وحی الهی در سیر نزولی خود عوالم گوناگونی را می پیماید و در هر مرتبه ظهور و تجلی مناسب آن مرتبه را دارد و از آنجا که وحی به مشاهده و تنزل آن معانی مجرده در قلب پیامبر (ص) صورت می گیرد، آن تنزل غیبی را نمی توان مستقیماً در عالم حس و محسوس به مردم اعلام و ابلاغ کرد و باید با رعایت مراتب تنزل، آن را قابل فهم برای عموم مردم کرد.

ظاهر و باطن قرآن

امام خمینی (س) به پیروی از حدیث «اِنّ للقرآن بطنا و للبطن بطن» و «ظهراً و بطناً و حدّاً و مطلعاً» قرآن کریم را همانند انسان دارای ظاهر و باطن و باطن آن را دارای هفت بطن تودرتو می داند و معتقد است اگر مراد از قرآن در این حدیث، همه عالم وجود باشد، ممکن است بطن، عالم غیب، و ظهر، عالم شهادت باشد.

تاویل قرآن

به نظر امام خمینی (س) تفسیر مربوط به ظاهر آیات و تاویل مربوط به باطن آیات است و هر رابطه و نسبتی که در میان ظاهر و باطن آیات برقرار باشد، عیناً میان تفسیر و تاویل نیز برقرار است؛ از این رو تفسیر و تاویل نه تنها تعارض و تضادی با یکدیگر ندارند، بلکه آن دو، مکمل و متمم یکدیگرند. از دیدگاه امام خمینی (س) تفسیر حقیقی، شرح مقاصد قرآن است. ایشان معتقد است همه مراتب تاویلات و بطون قرآن در انحصار پیامبر (ص) و به تبع پیامبر (ص) ائمه (ع) می باشد؛ البته این راه به کلی بسته نیست و دیگران نیز می توانند به پیروی از آن صاحبان طهارت، به آن نائل شوند. امام خمینی (س) دستیابی به تاویل را از دو راه دانسته: یکی ریاضت علمی و دیگری ریاضت عملی؛ همچنین تطهیر نفس و تنزیه روح و قلب. ازجمله برجسته ترین ویژگی های تاویل در تفسیر عرفانی امام خمینی (س) ، استواری و پایبندی آن به احادیث و آموزه های اهل بیت (ع) است. یکی از روش های خاص امام خمینی (س) در تفسیر آیات، استفاده از «تطبیق» است؛ یعنی پیاده کردن پیام های عرفانی قرآن و انطباق آنها با حالات و شرایط روحی نفس انسان و جامعه و وضعیت اجتماعی انسان ها. ایشان این شیوه را هم در بُعد قرائت قرآن و تفسیر آیات و هم در تاویل آنها مورد تاکید قرار داده است.

عدم تفسیر به رای

مسئله تفسیر به رای از مسائل اساسی در علوم قرآنی میان فرقه های کلامی است. اشاعره، معتزله را بر باطل و اهل تفسیر به رای می دانند و معتزله نیز اشاعره را بر باطل و اهل تفسیر به رای می دانند. امام خمینی (س) نکته سنجی ها و برداشت های اخلاقی و عرفانی از قرآن را تفسیر به رای نمی داند، بلکه برداشت هایی می داند که به وسیله تفکر و تدبر در آیات به دست آمده اند. ایشان تفسیر به رای را در موارد گوناگونی می داند؛ ازجمله:

• تفسیر آیات احکام براساس عقل و قیاس و عدم مراجعه به سنت و حدیث؛
• تحمیل آرای شخصی به آیات قرآن و
• تفسیر افراد کم اطلاع از علوم و معارف اسلامی.

زبان رمز و اشاره

همان گونه که قرآن دارای ظاهر و باطن است دارای زبان رمز و اشاره است. امام خمینی (س) یکی از مبانی تفسیر قرآن را وجود زبان رمز و اشاره در قرآن کریم می داند و تاکید دارد برای آگاه شدن از حقایق و اسرار قرآن کریم باید با این زبان آشنا بود. نیز ایشان دستیابی به این اسرار و اشارات و رموز را تنها برای راسخان در علم ممکن می شمارد. یکی از نمونه های بارز از اسرار و رموز قرآن در نگاه امام خمینی (س) ، حروف مقطعه است. ایشان بر این باور است که برخی معارف بلند قرآن، مانند مباحث توحید، با زبان خاصی مطرح شده که هر عالم و مفسری به آن آشنا نیست و این گونه نیست که انسان بتواند این مفاهیم را با ظهور عرفی آن درک کند و عمق آن تنها برای رسول خدا (ص) قابل درک است.

متشابهات قرآن کریم

امام خمینی (س) درباره متشابهات قرآن مباحثی ویژه دارد که نشانگر اهمیت موضوع نزد ایشان است. ایشان براساس قاعده وضع الفاظ برای روح معانی، از ظواهر حسّی عبور و برخی مشکلات متشابهات را حلّ کرده است؛ در عین حال، به جمع ظاهر و باطن قرآن پرداخته و ضمن پایبندی به ظواهر آیات، معانی باطنی و حقایق معنوی و اسرار آیات الهی را نیز وجهه همت خویش ساخته است. درباره قاعده وضع الفاظ برای روح معنا، دیدگاه هایی وجود دارد: ازجمله اینکه کاربرد الفاظ در مصادیق معقول، حقیقت و در مصادیق محسوس به نحو مجاز است. تفسیر دیگر این است که حقیقت معنا در معقول و محسوس به گونه تشکیک می باشد. در تفسیر سوم، حقیقت معنا در معقول و محسوس به گونه تواطی است. امام خمینی (س) که معتقد است قاعده وضع الفاظ برای روح معانی، نقش بنیادین در فهم متون دینی دارد، کاملاً بر تلقی تشکیکی صحه می گذارد.

منبع:

دانشنامه امام‌خمینی، ج۱، ص۸۵-۳۱۱.