تدریس امام خمینی (س)

مقدمه

بخش اول: ویژگی های تدریس

بخش دوم: متون درسی

بخش سوم: اماکن تدریس امام  خمینی (س)

امام خمینی (س) در حوزه علمیه قم و نجف در زمینه های گوناگون و سطوح مختلف کرسی تدریس داشته است.  تدریس امام خمینی (س) شامل ویژگی هایی بود چون: بیان قابل فهم، تقویت تفکر نقادانه، مجتهدپروری، دقت بالا، تدریس اقناعی و وقت شناسی.

امام خمینی (س)، به تدریس ادبیات، فقه و اصول در چهار مقطع: مقدمات، سطوح متوسط، سطوح عالی و خارج پرداخته است. علاوه بر این دروس، فلسفه، عرفان و اخلاق را تدریس کرده است.

امام خمینی (س) در مدرسه دارالشفا قم علوم عقلی تدریس می کرده و دست کم به مدت بیست سال شرح منظومه و اسفار تدریس کرده است. ایشان هم زمان با تدریس فلسفه، کتاب منازل السائرین را در عرفان عملی و شرح قیصری بر فصوص الحکم را در عرفان نظری تدریس می کرد.

امام خمینی (س) در سال های ۱۳۲۴–۱۳۴۳ با محوریت کفایة الاصول، خارج اصول و در سال های ۱۳۲۴–۱۳۴۲ خارج فقه تدریس کرده است. پس از تبعید امام خمینی (س) به نجف، درس فقه ایشان در آنجا از سال ۱۳۴۴ آغاز شد و ایشان در مدت چهارده سال تبعید، دوازده سال مکاسب محرمه، بیع و خیارات و در دو سال آخر مباحث خلل در نماز را تدریس می کرد.

امام خمینی (س) در کنار تدریس علوم عقلی و نقلی برای طلاب، اخلاق نیز درس گفته و همچنین در برخی علوم دیگر نیز تدریس داشته است؛ ازجمله «شرح شمسیه» در منطق و «شوارق الالهام» در علم کلام.

تدریس در اسلام، سابقه ای دیرینه و جایگاهی ویژه دارد. هرچند پیامبر اکرم(ص) در مسجد به تعلیم می پرداخت، اما از سده دوم امام باقر(ع) و امام صادق(ع) به صورت عمومی، تدریس را آغاز کردند و سپس در حوزه های علوم دینی که نهادی آموزشی، تحقیقی و تبلیغی به شمار می آید، در رشته های ادبیات عرب، طبیعیات، منطق، الهیات، اعتقادات، فقه، اصول، تفسیر، حدیث، عرفان و غیره ادامه یافت.

 در حوزه های علوم اسلامی در گذشته گزینش طلاب علوم دینی، با نظارت و مدیریت سنتی بود. انتخاب درس و استاد و مدت تحصیل بر عهده خود طلاب بود و با وجود اینکه مدارس استاد محور بودند، استادان معمولاً از امتیاز مادی برخوردار نبودند و حق التدریس دریافت نمی کردند. در این شیوه آموزشی، طلاب پس از مدتی تحصیل، آموخته های خود را به افراد رتبه های پایین تر آموزش می دادند. امام خمینی (س) نیز ده ها سال در حوزه علمیه قم و نجف در زمینه های گوناگونی چون فلسفه، عرفان، فقه، اصول و اخلاق در سطوح مختلف کرسی تدریس داشته و شاگردان بسیاری را به ویژه در فقه و اصول پرورش داده است.

امام خمینی (س) با همان روش متداول در مدارس علوم دینی تدریس می کرد که در آن استاد در مدرسه یا مسجدی بر منبر و کرسی تدریس می نشست و بدون استفاده از وسایل کمک آموزشی، تنها به توضیح و تبیین متن درسی می پرداخت.

بیان قابل فهم

ایشان خوش بیان و قابل فهم تدریس می کرد. در آغاز درس، موضوع بحث را به خوبی تبیین می کرد، به گفته های علما اشاره و ادله قائلان را نقل و نقد می کرد، به گونه ای که شاگرد آزاد و مستقل تربیت می شد.

تقویت تفکر نقادانه

ایشان روح تحقیق را در شاگردان می پروراند، به گونه ای که تفکرش بر تتبع اش غلبه داشت. افزون بر این نقد و ایراد به مباحث درس را به شاگردان هم سفارش می کرد و آنان را تشویق و تشجیع می کرد؛ از همین رو آنان را به طرح اشکال های بجا و پرهیز از سکوت بیجا در درس تشویق می کرد و اشکال آنان را پاسخ می گفت. ایشان از شاگردان خود می خواست برای صاحب نظرشدن، با نظر استاد نقادانه برخورد کنند و سخنان ایشان را تعبدی نپذیرند و بر این عقیده بود که اگر در درسی اعتراض نباشد، آن مجلس به مجلس مرثیه خوانی شبیه است؛ بر همین اساس، نه تنها از تقریرنویسان می خواست تنها به تقریر درس استاد بسنده نکنند؛ بلکه آنها را به نگارش نقدها تشویق می کرد. گاه نیز برخی از شاگردان را به سبب طرح اشکال و سؤال، به طور ویژه تشویق می کرد.

مجتهدپروری

درس امام خمینی (س) مجتهدپرور بود و چگونگی ورود و خروج ایشان در بحث های فقهی، اصولی و فلسفی، راهگشای استنباط شاگردان و باعث پرورش روحیه تحقیق و شکوفایی و باروری استعدادهای خفته آنان و جدیت زیاد می گردید. تربیت جمع زیادی از شاگردان شایسته، فاضل، محقق، صاحب نظر و آگاه به زمان از مهم ترین خدمت های ایشان به حوزه های علمیه و امت اسلامی بود.

دقت بالا

امام خمینی (س) همواره برای تدریس خود مطالعه می کرد و در همه ابعاد درس با آمادگی کامل وارد بحث می شد. سعی ایشان بر این بود که خود در آغاز مطلب را به درستی درک و سپس آن را تدریس کند. تدریس ایشان از دقت بسیاری برخوردار بود، به گونه ای که گاهی باعث طولانی شدن کلاس بیش از حد زمان معمول می شد.

تدریس اقناعی

شیوه ایشان در تدریس، اقناعی بود و از دشواری و اصطلاحات غیر متعارف و پیچیده موجود در بعضی از دروس حوزه به دور بود. ارائه شاخه ها و ابعاد بحث، بررسی ادله و پرداختن به اقوال مختلف را از ویژگی های تدریس ایشان دانسته اند. شیوه تدریس امام خمینی (س) در درس های متن محور، این گونه بوده است که ایشان نخست چند سطر از عبارت را می خوانده و سپس مبحث مورد نظر را خیلی خوب بیان می کرده است، به گونه ای که از اصطلاحات گیج کننده پرهیز می کرد و در نتیجه بیشتر افراد مطالب را می فهمیدند؛ آن گاه توضیحات را بر عبارات تطبیق می کرد.۲۰
ایشان در درس های خارج فقه و اصول که به صورت اجتهادی برگزار می شود، نخست اصل بحث را در موضوع مربوطه با توجه به ادله روشن می کرد؛ سپس به دیدگاه دیگران می پرداخت و در صورت مخالفت با دیدگاه آنان، با رعایت کامل ادب به رد نظریاتشان می پرداخت. دقت در رعایت قلمرو مباحث، از ویژگی های درس های ایشان یادشده است؛ به گونه ای که نگاه عرفی از نگاه فلسفی در مباحث فقهی و اصولی به خوبی تفکیک می شد.

 امام خمینی (س) مباحث درس هر روز را شب پیش مطالعه می کرد و از آن یادداشت برمی داشت و درس خود را که محتوای عمیقی داشت، با بیانی زیبا و عباراتی ساده و روان و منظم ارائه می کرد. ایشان پس از درس به خانه برمی گشت و حدود یک ساعت، کسی را نمی پذیرفت تا مباحث مطرح شده را بنویسد. ایشان مباحث را هرچند به زبان عربی نگاشته، همه آنها را به زبان فارسی درس گفته است.

وقت شناسی

ایشان در تدریس، بسیار وقت شناس بود، به گونه ای که گفته شده برخی از شاگردان ساعت کار خود را با درس او تنظیم می کردند. ایشان سعی داشت شاگردان خود را به نظم در درس و زندگی عادت دهد؛ ازجمله روزی با تأثر از دیرآمدن برخی از شاگردان، به جای درس از ضرورت منظم درس خواندن سخن گفت و یاد آورشد صاحب جواهر حتی در روز وفات فرزندش تا پیش از جمع شدن طلاب برای تشییع جنازه، نصف صفحه از کتاب جواهر را نوشت. وی هیچ گاه حاضر به تعطیلی درس نمی شد؛ در حدی که گفته اند در طول یک دوره چهارونیم ساله درس اصول، به جز روزهای متداول تعطیلی، تنها دو روز درس خود را تعطیل کرد.

میزان دروس

امام خمینی (س) جریانِ آموختن را وظیفه خود طلاب می دانست که باید در فهم مطالب درسی کوشا باشند. ایشان شرکت در بیش از دو درس در یک روز را روا نمی دانست و معتقد بود طلبه باید تنها یک درس اصلی را همراه با تحقیق نزد استاد بیاموزد و درس دیگر را به صورت درس جنبی برگزیند و درس اصلی خود را فدای درس جنبی نکند و نباید عمری را صرف آموختن نزد استاد سازد. ایشان خود طی سال های تدریس خارج فقه و اصول در حوزه علمیه قم هر روز یک درس فقه و یک درس اصول داشت و در سال های تدریس در نجف، روزی تنها یک درس خارج فقه بیان می کرد؛ البته در زمانی که دروس عرفان، فلسفه، فقه و اصول را در مقطع سطح تدریس می کرد، روزانه درس های متعددی می گفت. چیزی با عنوان درس های ایام تعطیلی از امام خمینی (س) گزارش نشده است.

امام خمینی (س) یکی از دانش آموخته های حوزه های علمیه و مدارس دینی سنتی است که به تدریس ادبیات و فقه و اصول در چهار مقطع: مقدمات، سطوح متوسط، سطوح عالی و خارج پرداخته است. علاوه بر این دروس، فلسفه، عرفان و اخلاق را تدریس کرده است. این دروس در مکان های مختلفی بوده است. بر اساس مدارک موجود، امام خمینی (س) در دو مقطع اول، برای همسر خود جامع المقدمات، کتاب سیوطی و بخشی از شرح لمعه را درس گفته است. دربارهٔ دروس سطح، مدرکی بر تدریس امام خمینی (س) در دست نیست، اما بنابر قاعده کسی که در سطوح عالی تدریس می کند، پیش از آن در مراحل پایین تر نیز تدریس کرده است و به همین دلیل بایستی امام خمینی (س) دروس مقدماتی را نیز در حوزه تدریس کرده باشد. تدریس کتاب های رسائل، مکاسب و کفایة الاصول از ایشان گزارش شده است. غالب گزارش های تدریس ایشان، مربوط به سطوح عالی، خارج فقه و اصول، فلسفه، عرفان و اخلاق است.

فلسفه

امام خمینی (س) پس از آنکه فلسفه صدرایی و حکمت متعالیه را نزد سیدابوالحسن رفیعی قزوینی آموخت،تدریس آن را آغاز کرد.

شرح منظومه و اسفار

هرچند تاریخ دقیق آغاز تدریس فلسفه ایشان روشن نیست، اما به طور مسلم ایشان پیش از سال ۱۳۴۸ق/ ۱۳۰۸ش در مدرسه دارالشفا قم علوم عقلی تدریس می کرده و تدریس فلسفه ایشان، چنان که خود ذکر کرده است، پس از وفات عبدالکریم حائری یزدی نیز ادامه یافته است و تا پیش از آمدن سیدحسین بروجردی به حوزه علمیه قم در سال ۱۳۲۳، یکی از اشتغالات اصلی علمی ایشان تدریس علوم عقلی بوده است؛ این تدریس تا سال ۱۳۲۸ ادامه پیدا کرد. بنابراین ایشان دست کم به مدت بیست سال شرح منظومه و اسفار تدریس کرده است و درس های رسمی ایشان در علوم عقلی حدود سال های ۱۳۲۸ پایان یافته و پس از آن گزارشی از تدریس عمومی فلسفه ایشان ملاحظه نشده است؛ ولی سیدمصطفی خمینی بخش هایی از اسفار را در سال ۱۳۷۴ق/۱۳۳۴ش نزد پدر خود در تهران آموخت. تقریرات فلسفه نوشته سیدعبدالغنی موسوی اردبیلی نیز به سال های ۱۳۲۳–۱۳۲۸ مربوط است.

دلایل تعطیل شدن

دلایل مختلفی برای تعطیل شدن دروس عقلی امام خمینی (س) ذکر کرده اند. ایشان خود می گوید پس از آمدن سیدحسین بروجردی به قم در سال ۱۳۲۳، به تقاضای کسانی مانند مرتضی مطهری، به تدریس خارج مشغول شده است و از علوم عقلی بازمانده است؛ اما اینکه امام خمینی (س) در سال های ۱۳۲۴–۱۳۲۷ با ورود میرزامهدی آشتیانی به قم، به احترام وی درس فلسفه خود را تعطیل کرد یا پس از هجرت سیدمحمدحسین طباطبایی (۱۲۸۱–۱۳۶۰) به قم تعطیل شده است، نمی تواند درست باشد؛ زیرا بر اساس مدارک موجود تدریس عمومی فلسفه ایشان تا سال ۱۳۲۸ ادامه داشته است و ورود آشتیانی و طباطبایی به قم، مربوط به سال ها پیش از این تاریخ می باشد؛ چنان که این ادعا که یکی از دلایل تعطیلی درس فلسفه ایشان، مخالفت برخی حوزویان بوده است؛ به گونه ای که حتی ایشان را به سبب درس های فلسفه تکفیر می کردند، نیز درست نیست؛ زیرا امام خمینی (س) این وقایع را مربوط به دوره خردسالی فرزند خود سیدمصطفی خمینی می داند که در سال ۱۳۰۹ زاده شده است و سال ها پیش از اتمام تدریس فلسفه ایشان می باشد.

حساسیت دربارهٔ شرکت کنندگان

ایشان خود از همان آغاز تدریس علوم عقلی، حساسیت ویژه ای به شرکت کنندگان در درس فلسفه داشت و گاهی از کسانی که اهل علوم دقیقه نبودند، می خواست تا در درس وی شرکت نکنند و گاهی نیز به سبب مخالفت های بیرونی، درس فلسفه را موقت و از سر مصلحت تعطیل می کرد. ایشان حتی به علنی و گسترده کردن درس های فلسفه در حوزه اعتراض می کرد. برای شرکت در درس فلسفه ایشان که به صورت خصوصی برگزار می شد، قابلیت شاگردان باید از سوی یکی از اساتید تأیید می شد؛ چنان که پس از مدتی شرکت در درس از شاگردان خواسته بود آن را بنویسند و به جهت ملاحظه ایشان تحویل دهند و تنها در صورت تأیید می توانستند شرکت در درس را ادامه دهند.

عرفان

امام خمینی (س) هم زمان با تدریس فلسفه در سال های ۱۳۱۰–۱۳۲۰، برای افراد خاصی کتاب منازل السائرین را در عرفان عملی و برای برخی در عرفان نظری، شرح قیصری بر فصوص الحکم را تدریس می کرد. از دو اجازه عرفانی ایشان برای دو تن از شاگردان درس های عرفان در سال های ۱۳۱۴ و ۱۳۱۷ می توان برداشت کرد که ایشان در آن سال ها برای گروهی کتاب های عرفان نظری را تدریس کرده است. البته فضای عمومی حوزه علمیه قم چنان بوده که امکان علنی شدن درس عرفان وجود نداشت و امام خمینی (س) نیز تدریس علنی عرفان را به منزله خودکشی می دانست و در ادامه تدریس، این درس را رها کرد. اتهام «درس صوفیه» دانستن درس های ایشان گواه همین برداشت ایشان است. سیده فاطمه طباطبایی-عروس امام خمینی (س)-نیز در سال های اقامت ایشان در جماران، به سبب اشتغال به تحصیلات دانشگاهی در رشته فلسفه غرب، به صورت خصوصی و غیررسمی از امام خمینی (س) در زمینه عرفان استفاده علمی کرده است.

فقه و اصول

تدریس سطوح عالی اصول و فقه، در بازه زمانیِ پیش از آمدن سیدحسین بروجردی به قم، یکی از عمده کارهای علمی امام خمینی (س) بود. گفته شده تدریس ایشان در سطح عالی اصول و فقه در حدود سال ۱۳۱۲ بوده است؛ اما زمان آغاز تدریس ایشان در مقطع خارج، پس از ورود بروجردی به قم در سال ۱۳۲۳ است که به تقاضای برخی از فضلا ازجمله مرتضی مطهری و حسینعلی منتظری تدریس خارج را آغاز کرده است. ایشان پس از آزادی از زندان، در خانه قم، محله یخچال قاضی، برای مدتی مسائل مستحدثه فقه را درس می داده است. امام خمینی (س) از حدود سال ۱۳۱۲ تا ۱۳۴۳ به صورت مداوم در قم به تدریس درس اصول و فقه در مقطع سطوح عالی و خارج مشغول بوده است. ایشان در طول این سال ها بیش از دو دوره خارج اصول و ابوابی از فقه را تدریس کرده است.

ادوار تدریس

دوره نخست اصول از ۱۳۲۴ تا ۱۳۳۰، شامل مباحث أمارات و اصول عملیه، دوره دوم از ۱۳۳۰–۱۳۳۷ مشتمل بر کل مباحث اصول، دوره سوم از ۱۳۳۷–۱۳۴۲ از اول اصول تا مبحث حدیث رفع از مباحث اصول عملیه را درس گفته است که این دوره با آغاز مبارزات و زندانی و تبعیدشدن ایشان ناتمام ماند. دهه ۱۳۳۰ اوج تدریس امام خمینی (س) در مقطع خارج فقه و اصول بوده است. ایشان در سال های ۱۳۲۴–۱۳۴۳ خارج اصول تدریس کرده است که با محوریت کفایة الاصول آغاز شده و هر دوره از درس حدود شش تا هفت سال بوده است. امام خمینی (س) در سال های ۱۳۲۴–۱۳۴۲ خارج فقه نیز تدریس کرده است. نخستین درس خارج فقه ایشان، مبحث خیارات از کتاب مکاسب محرمه شیخ مرتضی انصاری بوده که به پایان نرسیده است. درس خارج دوم در خانه ایشان با حضور چهار-پنج نفر برپا بوده که خارج زکات را درس می گفته و حدود دو ماه ادامه داشته است. ایشان از سال ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۷ مبحث طهارت را درس گفته است. پس از آن مباحث مکاسب محرمه و بیع را تدریس کرده است. تعداد شاگردان درس ایشان در این برهه از تاریخ، پرتعداد گزارش شده است.

 پس از تبعید امام خمینی (س) به نجف، درس فقه ایشان در آنجا از اول ربیع الاول ۱۳۸۵ق/ ۱۳۴۴ش آغاز شد و ایشان در مدت چهارده سال تبعید، دوازده سال مکاسب محرمه و مباحث بیع و خیارات را تدریس کرد. ایشان پس از پایان یافتن بیع، در دو سال آخر تبعید در عراق یعنی سال ۱۳۵۵–۱۳۵۷، بحث های مربوط به خلل در نماز را تدریس می کرد.

مبانی اصولی

مبانی اصولی امام خمینی (س) برگرفته از استاد ایشان، عبدالکریم حائری یزدی بوده است و در درس اصول، عمدتاً به نظریات محمدحسین اصفهانی، میرزامحمدحسین نایینی و ضیاءالدین عراقی نظر داشته است. در این درس ها، به سبب شیوایی بیان، افراد بسیاری شرکت می کردند. امام خمینی (س) در تدریس خارج فقه با مطرح کردن گفته ها و نظریات علما و مطرح کردن آیات و روایات به بحث و بررسی مسائل می پرداخت. ایشان اجماع یا نظریات مشهور را نیز در مسائل مطرح می کرد.۷۲ شیوه درس ایشان را به گونه ای دانسته اند که شاگردان در آن، به مقام اجتهاد می رسیدند و گفته اند که از این درس ها بسیاری از شاگردان به درجه اجتهاد رسیده اند.

تالیف دروس

نزدیک به همه درس های امام خمینی (س) در مباحث فقهی و اصولی، به قلم خود ایشان نوشته شده است. کتاب هایی به قلم ایشان و محصول تدریس فقه و اصول ایشان است و بیشتر آنها در کنار تدریس، نگاشته شده اند: کتاب الطهاره، ۴ جلد؛ المکاسب المحرمه، ۲ جلد؛ کتاب البیع، ۵ جلد؛ الخلل فی الصلاة، ۱ جلد؛ ولایت فقیه، ۱ جلد؛ مناهج الوصول الی علم الأصول، ۲ جلد؛ انوار الهدایة فی التعیلقة علی الکفایه، ۲ جلد؛ الإستصحاب، ۱ جلد؛ التعادل و الترجیح و الإجتهاد و التقلید، ۱ جلد؛ قاعدۀ لاضرر، ۱ جلد؛ بدائع الدرر فی قاعدة لاضرر و رسالۀ طلب و اراده، ۱ جلد؛ رساله ای در تقیه و چندین رساله فقهی-اصولی مختصر دیگر (ببینید: تألیفات و آثار امام خمینی (س)). تقریرات درس های مختصری نیز در برخی از موضوعات فقهی از امام خمینی (س) بر جای مانده که حاکی از تدریس ایشان در این مباحث است، مانند فروع اجمالی، نماز مسافر و قضای نمازهای میت.

اخلاق

امام خمینی (س) در کنار تدریس علوم عقلی و نقلی برای طلاب، اخلاق نیز درس گفته است. ایشان همواره به اخلاق و تزکیه نفس اهمیت ویژه ای داده و هم به صورت مستقل و هم در کنار دیگر درس ها، موضوعات اخلاقی را مطرح کرده است. این درس ها در سال های متمادی در حوزه علمیه قم جریان داشته است. برخی زمان آغاز این درس را پس از درگذشت حائری یزدی و به مدت هشت سال برآورد کرده اند. این درس ها بر اساس آیات قرآن کریم و احادیث معصومان(ع) بوده و برخی هم منبع آن را کتاب شرح منازل السائرین، تألیف کمال الدین عبدالرزاق کاشانی معرفی کرده اند. درس اخلاق ایشان در آغاز، به صورت محدود برگزار می شد؛ اما به تدریج گسترش یافت و به صورت عمومی درآمد، به گونه ای که افراد غیر طلبه نیز در آن شرکت می کردند. درس اخلاق امام خمینی (س) در حقیقت درس معارف و سیر و سلوک بود نه اخلاق به مفهوم خشک علمی، و آن چنان برخی از شاگردان را به وجد می آورد که تا چند روز تحت تأثیر آن بودند و تا چند روزی، حوزه حال و هوای دیگری داشت. استقبال از درس اخلاق ایشان به حدی بود که حساسیت دستگاه امنیتی حکومت وقت را برانگیخت، به گونه ای که در صدد تعطیلی آن برآمدند؛ زیرا در این درس ها، تنها مواعظ و پند و اندرز اخلاقی گفته نمی شد بلکه درس سیاست هم بود.

 درس های اخلاقی امام خمینی (س) نخست در مدرسه فیضیه و یک ساعت به غروب دایر می شد. زمان این درس ها به گفته برخی روز جمعه و در مدرسه فیضیه گزارش شده و برخی دیگر زمان آن را هر پنجشنبه و جمعه ذکر کرده اند؛ البته با فشارهای دستگاه امنیتی، مکان آن از مدرسه فیضیه به مدرسه حاج ملاصادق معروف به مدرسه حاجی انتقال یافت و در نهایت به دست شهربانی قم به تعطیلی کشیده شد. کتاب شرح چهل حدیث را می توان محصول بخشی از درس های اخلاق ایشان در حوزه علمیه قم دانست. از آنجا که امام خمینی (س) گاهی در آغاز درس های دیگر خود به موعظه های اخلاقی می پرداخت، نکات گردآمده در کتاب جهاد با نفس یا جهاد اکبر نیز گردآوری شده از درس ها و موعظه های اخلاقی ایشان در حوزه علمیه نجف است.

سایر

گزارش های پراکنده نشان می دهد امام خمینی (س) در برخی علوم دیگر نیز تدریس داشته است؛ ازجمله تدریس «شرح شمسیه» در منطق و نیز بخش منطق شرح منظومه سبزواری و تدریس «شوارق الالهام» در دانش کلام که برای چند نفر محدود ازجمله محمدصادق خلخالی و حسن نوری به صورت خصوصی برگزار می شده است؛ همچنین پنج جلسه تفسیر گفتاری و شفاهی سوره حمد نیز در قالب درس با حضور افرادی انجام شده که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در قم، ضبط و از سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش عمومی گردید.

دانشنامه امام خمینی (س)

• آشتیانی، سیدجلال الدین، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.
• آشتیانی، سیدجلال الدین، در رثای امام عارفان، مجله کیهان اندیشه، شماره ۲۴، ۱۳۶۸ش.
• آشتیانی، سیدجلال الدین، خاطرات، چاپ شده در سلسله موی دوست، خاطرات دوران تدریس امام خمینی (س)، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)(س)، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
• احمدی، حمید، خاطرات، چاپ شده در سلسله موی دوست، خاطرات دوران تدریس امام خمینی (س)، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
• امام خمینی (س)، سیدروح الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
• امینی، ابراهیم، خاطرات آیت الله ابراهیم، حاج امینی نجف آبادی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
• امینیان، محمدعلی، خاطرات، چاپ شده در سلسله موی دوست، خاطرات دوران تدریس امام خمینی (س)، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
• امینیان، محمدعلی، رخ نگار در صفای آستانه، خاطرات آیت الله محمدعلی امینیان، تدوین محمدهادی فلاح، تهران مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۹۵ش.
• انتشاری، علی، خاطرات، چاپ شده در سلسله موی دوست، خاطرات دوران تدریس امام خمینی (س)، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
• بدلا، حسین، خاطرات، چاپ شده در سلسله موی دوست، خاطرات دوران تدریس امام خمینی (س)، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
• بدلا، حسین، هفتاد سال خاطره از آیت الله سیدحسین بدلا، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
• بنی فضل، مرتضی، خاطرات آیت الله مرتضی بنی فضل، به کوشش عبدالرحیم اباذری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
• ثقفی، خدیجه، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
• جوادی آملی، عبدالله، بنیان مرصوص، امام خمینی (س) قدس سره در بیان و بنان آیت الله جوادی آملی، قم، اسراء، چاپ هشتم، ۱۳۸۴ش.
• خزعلی، ابوالقاسم، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
• خمینی، سیدمصطفی، تعلیقات علی الحکمة المتعالیه، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
• خوانساری، سیدمصطفی، خاطرات، چاپ شده در سلسله موی دوست، خاطرات دوران تدریس امام خمینی (س)، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
• دوانی، علی، امام خمینی (س) در آئینه خاطره ها، تهران، مطهر، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
• ذاکری، علی اکبر، طلوع خورشید، سال شمار زندگانی امام خمینی (س) قدس سره، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۹۱ش.
• رجایی، غلامعلی، برداشتهایی از سیره امام خمینی (س)، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
• رضایی اصفهانی، محمدعلی، شیوه های تحصیل و تدریس در حوزه های علمیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
• روحانی، سیدحمید، نهضت امام خمینی (س)، تهران، عروج، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۱ش.
• رودباری، مجتبی، خاطرات، چاپ شده در صحیفه دل، به کوشش حمید بصیرت منش و دیگران، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
• سبحانی، جعفر، خاطرات، چاپ شده در سلسله موی دوست، خاطرات دوران تدریس امام خمینی (س)، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
• سبحانی، جعفر، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
• سبحانی، جعفر، مقدمه کتاب لمحات الاصول، تقریر امام خمینی (س)، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.
• شبیری زنجانی، سیدموسی، پایگاه اطلاع رسانی و خبری جماران، ۱۸/۱/۱۳۹۸.
• شبیری زنجانی، سیدموسی، جرعه ای از دریا، قم، مؤسسه کتابشناسی شیعه، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
• شریعتی، علی، روش شناخت اسلام، تهران، چاپخش، چاپ چهارم، ۱۳۷۹ش.
• صابری همدانی، احمد، خاطرات آیت الله صابری همدانی، تدوین سیدمصطفی سیدصادقی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
• صبوری قمی، جعفر، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۸۴، ۱۳۷۶ش.
• ضوابطی، مهدی، پژوهشی در نظام طلبگی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۹ش.
• ضیایی، علی اکبر، نهضت فلسفی امام خمینی (س)، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
• عراقچی، علی، پرتو آفتاب، خاطرات حضرت آیت الله حاج شیخ علی عراقچی، به کوشش عبدالرحیم اباذری، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
• طباطبایی، سیدمحمدحسین، بررسی های اسلامی، به کوشش سیدهادی خسروشاهی، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
• عمید زنجانی، عباسعلی، روایتی از انقلاب اسلامی ایران، خاطرات حجت الاسلام و المسلمین عباسعلی عمید زنجانی، تدوین و پژوهش حاجی بیگی کندری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
• عمید زنجانی، عباسعلی، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
• عمید زنجانی، عباسعلی، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۳۸–۳۷، ۱۳۶۹ش.
• غیوری، سیدعلی، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
• فاضل لنکرانی، محمد، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
• فاضل لنکرانی، محمد، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۳۲، ۱۳۶۸ش.
• فراهانی، مجتبی، سلسله موی دوست، خاطرات دوران تدریس امام خمینی (س)، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
• گرامی، محمدعلی، خاطرات آیت الله محمدعلی گرامی، تدوین محمدرضا احمدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
• محتشمی پور، سیدعلی اکبر، خاطرات سیاسی، ‏تهران، حوزه هنری ادبیات انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
• محمدی گیلانی، محمد، ملازم ولی خدا، مجله شاهد یاران، شماره ۱۶، ۱۳۵۸ش.
• مرتضوی لنگرودی، سیدمحمدحسن، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
• مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ دهم، ۱۳۸۰ش.
• معرفت، هادی، آیینه داران حقیقت، مصاحبه های مجله حوزه، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
• ملکوتی، مسلم، خاطرات آیت الله مسلم ملکوتی، تدوین عبدالرحیم اباذری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
• منتظری، حسینعلی، خاطرات آیت الله منتظری، قم، بی نا، ۱۳۷۹ش.
• منتظری، حسینعلی، خاطرات، چاپ شده در سلسله موی دوست، خاطرات دوران تدریس امام خمینی (س)، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
• مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، سیر مبارزات امام خمینی (س) در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
• مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، مقدمه کتاب الخلل فی الصلوة، تألیف امام خمینی (س)، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
• مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، مقدمه کتاب تقریرات فلسفه امام خمینی (س)، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
• مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، مقدمه کتاب جهاد اکبر، تألیف امام خمینی (س)، تهران، چاپ هجدهم، ۱۳۸۷ش.
• مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، مقدمه کتاب جواهر الاصول، تألیف امام خمینی (س)، تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.
• مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، مقدمه کتاب شرح چهل حدیث، تألیف امام خمینی (س)، تهران، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
• مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، مقدمه کتاب مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه، تألیف امام خمینی (س)، تهران، چاپ ششم، ۱۳۸۶ش.
• موسوی اردبیلی، سیدعبدالکریم، خاطرات، چاپ شده در سلسله موی دوست، خاطرات دوران تدریس امام خمینی (س)، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
• موسوی بجنوردی، سیدمحمد، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
• ناصری، محمدرضا، خاطرات، چاپ شده در سلسله موی دوست، خاطرات دوران تدریس امام خمینی (س)، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر، امام به روایت آیت الله هاشمی رفسنجانی، عبدالرزاق اهوازی، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
• یثربی، مهدی، خاطرات، چاپ شده در سلسله موی دوست، خاطرات دوران تدریس امام خمینی (س)، تدوین مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.