وصیت نامه امام خمینی (س)

مقدمه

بخش اول: گزارش محتوا

بخش دوم: بازتاب های وصیت نامه

بخش سوم: ترجمه ها و نشرهای وصیت نامه

امام خمینی (س)، در طول حیات خود چندبار، وصیت نامه نوشته است. آخرین وصیت نامه ایشان از اهمیت بسزایی برخوردار است. این وصیت نامه که امام خمینی (س) آن را «وصیت نامه سیاسی الهی» نام گذاری کرده به قلم ایشان نگاشته شده و در ۲۶ بهمن پایان یافته و یک نسخه از آن در ۲۲ تیر سال ۱۳۶۲ نزد مجلس خبرگان به امانت گذاشته شد، اما پس از تغییراتی که ایشان با قلم خود در آن داد، در نوزده آذر ۱۳۶۶ در دو نسخه جهت نگهداری به مجلس خبرگان رهبری و آستان قدس رضوی تحویل داده شد.

وصیت نامه سیاسی الهی پس از درگذشت امام خمینی (س) در چهاردهم خرداد سال ۱۳۶۸، در جلسه ای در محل مجلس شورای اسلامی با حضور اعضای مجلس خبرگان و مسئولان عالی رتبه کشور گشوده شد و با توجه به وضع روحی سیداحمد خمینی برابر ترتیبی که امام خمینی (س) در خود وصیت نامه مشخص کرده بود، سیدعلی خامنه ای، رئیس جمهور وقت، آن را قرائت کرد.

امام خمینی (س) در این وصیت نامه مطالب اساسی و مهمی خطاب به ملت ایران و ملت های مسلمان و محروم دیگر، در زمان خود و نسل های آینده مطرح کرده، و آن را در یک مقدمه، دو تذکر آغازین، هجده بند و چهار تذکر پایانی تنظیم کرده است.

وصیت نامه امام خمینی (س) در ایران و دیگر کشورها بسیار بازتاب داشت و صاحب نظران متعددی با ملیت های مختلف به شرح و ترجمه یا تحلیل و بررسی آن پرداخته اند.

وصیت نامه امام خمینی (س) تاکنون به بیش از بیست زبان، ازجمله عربی، انگلیسی و اسپانیایی ترجمه شده است. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) متن کامل آن را در سال ۱۳۷۳ منتشر کرده، همچنین متن کامل وصیت نامه در پایان جلد ۲۱ صحیفه امام نیز چاپ شده است.

وصیت در ریشه خود به معنای اتصال است و کاربرد آن در شخص مرده نیز با توجه به اتصال وصیت به اوست. وصیت عبارت از امر مورد نظری است که شخص بر آن تأکید و سفارش می کند. کاربرد این واژه هرچند بیشتر در اموری است که مورد نظر شخص برای پس از مرگ خود است و در این معنا یکی از کتاب ها و ابواب فقهی را به خود اختصاص داده است،اما اختصاص به آن ندارد و در کاربردهای رایج ازجمله متون دینی در معنای عام تر به کار می رود.

سنت «وصیت کردن» یکی از سنت های حسنه اسلامی است که قرآن به پیامبرانی مانند ابراهیم(ع)، یعقوب(ع) و نوح(ع) نسبت داده است. در روایات اهل بیت(ع) نیز بر وصیت کردن به عنوان سنتی پسندیده تأکید فراوان شده است. امام خمینی (س) نیز از این سنت حسنه پیروی کرده و در طول حیات خود چندبار، وصیت نامه نوشته است. در نخستین وصیت نامه ای که از ایشان در دست است و آن را در سن پنجاه سالگی، در بهمن ۱۳۳۱ برابر ۲۹ جمادی الثانی ۱۳۷۲ق نوشته است، با اقرار به عقاید اسلامی، فرزند خود سیدمصطفی خمینی را که در آن زمان حدود ۲۲ سال داشته، وصی خود قرار داده است و در آن نکاتی را دربارهٔ چگونگی کفن و دفن، ادای بدهی ها، ادای پنج سال نماز و روزه، وضع اموال و چگونگی تقسیم آن، ازجمله سهم همسر خود و همسر فرزندش سیدمصطفی از خانه خود در یخچال قاضی، پرداخت جهیزیه به دو دختر مجرد خود همانند دختر بزرگ و متأهل خود، چاپ کتاب های تألیفی خود به ویژه آداب الصلاة و شرح چهل حدیث، توصیه به فرزندان به مهربانی با مادر خود و توصیه به عدم اشتغال فرزند خود سیداحمد در شغل های دولتی، آورده است و سه نفر از علمای حوزه را شاهد بر آن گرفته و در سال های بعد نیز به تناسب، نکات دیگری بر آنها افزوده است؛ اما آخرین وصیت نامه ایشان از اهمیت بسزایی برخوردار است. این وصیت نامه که امام خمینی (س) آن را «وصیت نامه سیاسی الهی» نام گذاری کرده به قلم ایشان نگاشته شده و در ۲۶ بهمن ۱۳۶۱ برابر اول جمادی الاولی ۱۴۰۳ق پایان یافته و یک نسخه از آن طی پیامی در ۲۲ تیر سال ۱۳۶۲ به مناسبت افتتاح نخستین دوره مجلس خبرگان رهبری، نزد آن مجلس به امانت گذاشته شده است؛ اما پس از تغییراتی که ایشان با قلم خود در آن داد، در جلسه ای در نوزده آذر ۱۳۶۶ در حضور ایشان و با حضور سیداحمد خمینی و مسئولان ارشد کشور و شماری از شخصیت های روحانی و سیاسی تشکیل شد، آن را به اطلاع حاضران رساند. در این جلسه پس از بیانات امام خمینی (س)، متن وصیت نامه اصلاح شده در دو نسخه جهت نگهداری در بایگانی مجلس خبرگان رهبری و آستان قدس رضوی تحویل داده شد. سپس همه دیدارکنندگان به مجلس شورای اسلامی رفتند و پس از برگزاری مراسم مهر و موم رسمی وصیت نامه، سیداحمد خمینی یک نسخه از آن را، به رئیس مجلس خبرگان تحویل داد و نسخه دیگر برای آستان قدس رضوی فرستاده شد. در همین جلسه، وصیت نامه قبلی به سیداحمد خمینی برگردانده شد تا تحویل امام خمینی (س) شود.

وصیت نامه سیاسی الهی پس از درگذشت امام خمینی (س) در چهاردهم خرداد سال ۱۳۶۸، در جلسه ای در محل مجلس شورای اسلامی با حضور اعضای مجلس خبرگان و مسئولان عالی رتبه کشور گشوده شد و با توجه به وضع روحی سیداحمد خمینی برابر ترتیبی که امام خمینی (س) در خود وصیت نامه مشخص کرده بود، سیدعلی خامنه ای، رئیس جمهور وقت، آن را قرائت کرد. این جلسه که به صورت زنده از سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش شد، حضار و بینندگان را تحت تأثیر قرار داد و پس از آن، متن دست خط امام خمینی (س) در اختیار عموم نیز قرار گرفت. امام خمینی (س) در این وصیت نامه ویژه، با انگیزه بقای انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن و به ثمررسیدن تلاش میلیون ها انسان، مطالب اساسی و مهمی خطاب به ملت ایران و ملت های مسلمان و محروم دیگر، در زمان خود و نسل های آینده مطرح کرده است.

وصیت نامه در یک مقدمه، دو تذکر آغازین، هجده بند و چهار تذکر پایانی تنظیم شده است.

مقدمه وصیت نامه

امام خمینی (س) در مقدمه هفت صفحه ای، با ذکر حدیث معروف و متواتر ثقلَین، شمّه ای از معارف نهفته در این روایت را بازمی گوید. به نظر ایشان، جمله «لَن یَفتَرِقا حَتّی یَرِدا عَلَیَّ الحَوض» در این حدیث اشاره به آن دارد که پس از وجود مقدس رسول اکرم(ص)، هر چه بر هر یک از کتاب الله و عترت پیامبر(ص) گذشته، بر آن دیگری نیز گذشته است؛ مهجوریت هر یک مهجوریت دیگری است، تا اینکه هر دو در «حوض» بر رسول خدا(ص) وارد شوند. ایشان در ادامه، تاریخ و ماجرای این مهجوریت را یادآور می شود و بر آن تأسف می خورد و از اینکه ملت مسلمان ایران در پی آن است که قرآن و عترت را از مهجوریت نجات دهد، اظهار خوشحالی می کند و همگان را به پایداری و وحدت در راهی که برگزیده اند، فرامی خواند.

امام خمینی (س) در تذکراتی پس از مقدمه می گوید راه مستقیم نه به شرق ملحد و نه به غرب ستمگر وابسته است، بلکه صراط مستقیمی است که خداوند ارزانی کرده است؛ همچنین تذکر می دهد این وصیت نامه به ملت ایران اختصاص ندارد، بلکه مخاطب آن تمام مظلومان جهان از هر مذهب و ملت هستند. ایشان در طلیعه متن وصیت نامه، پیروزی انقلاب اسلامی ایران را با تأییدات غیبی الهی می داند و اسلام و حکومت اسلامی را پدیده الهی می نامد که به کاربستن آن، سعادت دنیا و آخرت پیروان خود را تأمین می کند. ایشان به صراحت می گوید بر حسب وظیفه، عوامل حفظ و بقای این ودیعه الهی و نیز موانع و خطرهایی را که آن را تهدید می کند، برای نسل حاضر و نسل های آینده بیان خواهد کرد

بندهای وصیت نامه

امام خمینی (س) از بیان مقدمه ای مفصل در متن وصیت نامه در خلال هجده بند به مطالب مورد نظر خود پرداخته است که می توان آن را در سه محور دسته بندی کرد:

انقلاب اسلامی

• بیان دو رکن اصلی به عنوان رمز پیروزی و بقای انقلاب اسلامی:
• انگیزه الهی و مقصد عالی حکومت اسلامی؛
• اجتماع ملت با وحدت کلمه برای رسیدن به همان مقصد؛
• معرفی توطئه دشمنان در تبلیغ اینکه «اسلام توانایی اداره جامعه را ندارد و از حکومت و سیاست جداست» و ارائه دلایلی بر رد این ادعا؛
• بیان توطئه دشمنان در تبلیغ این نکته که جمهوری اسلامی ایران برای مردم کاری انجام نداده است و ارائه دلایل و پاسخ های مناسب در نفی نظر آنها؛
• برملاکردن نقشه شیطانی قدرت های بزرگ در به انزواکشیدن روحانیت و سرکوب آنان و ایجاد اختلاف میان حوزویان و دانشگاهیان و بیان ضرورت ایستادگی روحانیان در مقابل این توطئه ها؛
• معرفی توطئه دیگر دشمنان در ترویج ازخودبیگانگی در کشورهای استعمارزده و القای روحیه غرب زدگی یا شرق زدگی در میان ملت ها و در نتیجه خودباختگی در مقابل سلطه گران؛
• آشکارکردن توطئه دشمنان در ایجاد انحراف در مراکز تعلیم و تربیت، به ویژه دانشگاه ها و جداسازی آنها از فرهنگ اسلامی.

مسائل حیاتی و مهم

• توصیه امام خمینی (س) به نمایندگان مجلس و تعهد آنان به اسلام و رعایت مصالح کشور، وصیت به رئیس جمهور، رهبر و شورای رهبری و توصیه به مردم جهت شرکت در انتخابات و انتخاب افراد متعهد به اسلام؛
• بیان نکاتی دربارهٔ اهمیت قضاوت و ارائه توصیه های لازم به مقامات قضایی و قضات دربارهٔ چگونگی عملکرد آنان؛
• توصیه به حوزه های علمیه دربارهٔ هوشیاربودن در برابر توطئه های دشمنان و همچنین قیام برای نظام بخشیدن به حوزه ها و منحرف نشدن از سنت فقهای سلف؛
• اصلاح و تصفیه قوه مجریه و ارائه توصیه هایی جهت هدایت مجریان به سمت حذف کاغذبازی ها و خدمت به مردم محروم و استفاده از پشتیبانی آنان، توصیه و تأکید بر توجه به مسائل اساسی در وزارت امور خارجه و وصیت به ملت ها و کشورهای اسلامی در قطع ریشه های وابستگی، وصیت به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دربارهٔ چگونگی عملکرد آن در تبلیغ حق در مقابل باطل و تلاش در جهت ارائه چهره حقیقی جمهوری اسلامی ایران به جهانیان؛
• بیان اهمیت مراکز تعلیم و تربیت از کودکستان تا دانشگاه و توجه به تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان و جوانان با برنامه های اسلامی و توصیه هایی جهت تنظیم برنامه های دانشگاه ها بر اساس اصول اسلامی؛
• بیان نقش قوای مسلّح در حفظ انقلاب اسلامی، توصیه هایی به قوای مسلّح در خصوص حفظ اسلام و جلوگیری از ورود آنان در احزاب و گروه های سیاسی، تأکید بر تلاش آنان در جهت رسیدن به خودکفایی نظامی؛
• توصیه هایی در جهت هدایت رادیو و تلویزیون، مطبوعات، سینماها و تئاترها برای جلوگیری از تباهی و تخدیر مردم، به ویژه نسل جوان و لزوم دقت مسئولان و مردم در چگونگی استفاده از این وسایل مهم در جهت مصالح اسلام.

تأکیدها و پندها

• توصیه هایی به گروه ها و مخالفان جمهوری اسلامی و فریب خوردگان دولت های استعمارگر و نصیحت مشفقانه به آنان برای بازگشت از خطاهای گذشته و خدمت به محرومان و مستضعفان، وصیت به نویسندگان و گویندگان و روشنفکران و اشکال تراشان در جهت بازگشت از راه غلط گذشته و خدمت به مردم و نظام جمهوری اسلامی و رعایت انصاف در تحلیل جمهوری اسلامی ایران؛
• توضیحاتی دربارهٔ مشی معتدل اقتصاد اسلامی، حدود و شرایط مالکیت و سرمایه و چگونگی بهره گیری از آن؛
• نصیحت به روحانیان و روحانی نماها که با انگیزه های گوناگون با نظام جمهوری اسلامی و نهادهای آن مخالفت می کنند و سفارش به آنان جهت تفکر و قضاوت درست دربارهٔ انقلاب اسلامی و رعایت انصاف در موضع گیری ها و هشدار دربارهٔ تفسیر غلط شرایط ظهور امام زمان(ع)؛
• توصیه به ملت ها و مسلمانان و مستضعفان جهان برای قیام، اعتماد به خویشتن و اتکانکردن به حاکمان و دست اندرکاران کشورها یا قدرت های خارجی، توصیه جهت حرکتی جهانی به سوی تشکیل دولت اسلامی از طریق ایجاد جمهوری های آزاد و مستقل؛
• وصیت به مردم برای مقاومت و ایستادگی، تحمل سختی ها و رنج ها برای رسیدن به اهداف بزرگ و اینکه در این راه مردم باید به خودشناسی و خودکفایی و استقلال در همه ابعاد اهتمام ورزند.

پایان وصیت نامه

امام خمینی (س) در پایان وصیت نامه، چند مطلب را متذکر شده است؛ ازجمله تعیین ملاکِ انتساب نوشته ها و گفته ها به ایشان که تنها صدا یا خط و امضای ایشان با تصدیق کارشناسان یا انتشار سخنانی از سیمای جمهوری اسلامی ایران است و دیگر اینکه تعریف و تمجید ایشان از برخی افراد بدین سبب بوده است که آنان خود را متعهد به جمهوری اسلامی می نمایاندند، اما پس از آن معلوم شده که فریب آنان را خورده است. ایشان تأکید می کند میزان و ملاک در هر فرد «حال فعلی» اوست.

امام خمینی (س) دربارهٔ ملاک انتساب مطالب به ایشان در سال ۱۳۶۱، در پاسخ به پرسش فرزند خود سیداحمد خمینی نیز با اظهار تأسف از نادرستی بسیاری از مطالبی که اشخاص یا گروه ها به ایشان نسبت می دهند، آن هم در زمان حیات ایشان و با توجه دادن به اینکه کتاب ها و رساله های فراوانی چاپ شده یا در دست چاپ است که به عمد یا به اشتباه به هدف دروغ پردازی و تاریخ سازی بنا شده است، ملاک در صحت نسبت را نوشته و گفته خود ایشان که در زمان حیاتشان ضبط شده یا گفته های ایشان که در روزنامه های کثیرالانتشار منتشر شده یا بر پایه شهادت دو نفر عادل خالی از گرایش به احزاب و گروه های سیاسی شمرده است و خاطرنشان کرده که قید گرایش نداشتن را به این دلیل افزوده که برخی افراد سیاسی هرچند در ظاهر موصوف به دیانت هستند اما، برای اهداف خود دروغ را توجیه می کنند.

انتشار وصیت نامه امام خمینی (س) در ایران و دیگر کشورها بسیار بازتاب داشت و صاحب نظران متعددی با ملیت های مختلف به شرح و ترجمه یا تحلیل و بررسی آن پرداخته و کتاب ها و مقاله ها و پایان نامه های فراوانی دراین باره نگاشته اند. در داخل ایران، افزون بر تدریس وصیت نامه در دانشگاه ها می توان به چندین شرح نگاشته نیز اشاره کرد:

• اسم مستأثر، در وصیت نامه امام و زعیم اکبر نوشته محمد محمدی گیلانی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ اول، ۱۳۶۹؛
• شرحی بر وصیت نامه سیاسی ـ الهی امام خمینی (س)، نوشته احمد آذری قمی، انتشارات قدس، چاپ دوم، ۱۳۷۲؛
• درآمدی بر وصیت نامه سیاسی الهی امام خمینی (س)، اثر محسن آشتیانی و علی فایضی، نشر فطرت، چاپ اول، ۱۳۷۶؛
• شرح مبسوط وصیت نامه امام خمینی (س)، تألیف قادر فاضلی، نشر فضیلت علم، چاپ اول، ۱۳۷۸؛
• شرح راه نوشته محمدمهدی بهداروند، نشر صبح میثاق، چاپ اول، ۱۳۸
• نیز در خارج از کشور، مقاله «الدین و السیاسة، نظرة تحلیلیة الی بعض تجلیات الوصیة الالهیة للامام الخمینی»، نوشته یحیی خلف بکا موسوی یکی از آنهاست.

وصیت نامه امام خمینی (س) تاکنون به بیش از بیست زبان، ازجمله فرانسوی، عربی، پشتو، اردو، ترکی، آلمانی، اسپانیایی، روسی، انگلیسی و آلبانی ترجمه شده است و ناشران و نهادهای مختلفی آن را چاپ و منتشر کرده اند؛ به گونه ای که برخی معتقدند پرشمارگان ترین کتاب در تاریخ ایران بوده است. همچنین مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) متن کامل آن را همراه با تنظیم موضوعی، نمایه های مختلف و بخش های برگزیده ای از وصیت نامه، در سال ۱۳۷۳ در ۱۷۰ صفحه و با عنوان وصیت نامه، نگرشی موضوعی بر وصیت نامه سیاسی الهی امام خمینی (س) منتشر کرده است و تا سال ۱۳۹۱، ۱۴بار بازنشر شده است. متن کامل وصیت نامه سیاسی الهی امام خمینی (س)، به انضمام پی نوشت هایی برای توضیح واژه ها و برخی عبارات وصیت نامه، در پایان جلد ۲۱ صحیفه امام نیز چاپ شده است.

دانشنامه امام خمینی (س)

• قرآن کریم.
• ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، تصحیح عبدالسلام محمد هارون، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
• ابن منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر ـ دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
• احمدبن حنبل، مسند الامام احمدبن حنبل، بیروت، دارالصادر، بی تا.
• امام خمینی (س)، سیدروح الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
• امام خمینی (س)، سیدروح الله، وصیت نامه سیاسی الهی امام خمینی (س)، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ بیست و نهم، ۱۳۸۸ش.
• حر عاملی، محمدبن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
• حلی، محقق، جعفربن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
• صدوق، محمدبن علی، کمال الدین و تمام النعمه، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.
• عماد دشتی، صدرالدین، کتابشناسی موضوعی ـ توصیفی آثار امام راحل، مجله حضور (ویژه نامه هشتمین سالگرد رحلت امام خمینی (س))، ۱۳۷۶ش.
• کلینی، الکافی، محمدبن یعقوب، الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
• مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، خلاصه مقالات و برنامه اجرایی کنگره بین المللی تبیین انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
• اکبر هاشمی رفسنجانی، بازسازی و سازندگی، کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی، به اهتمام علی لاهوتی، دفتر نشر معارف انقلاب، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.