دفاع مقدس

مقدمه

بخش اول: پیشینه

بخش دوم: آغاز تجاوز

بخش سوم: زمینه ها و مقدمات تجاوز

بخش چهارم: قلمرو تجاوز

بخش پنجم: مقابله و عملیات ایران

بخش ششم: گسترش جنگ به مناطق و افراد غیرنظامی

بخش هفتم: حمله شیمیایی عراق

بخش هشتم: پشتیبانان رژیم متجاوز عراق

بخش نهم: مواضع امام خمینی (س)

بخش دهم: پذیرش قطعنامه ۵۹۸

بخش یازدهم: فرماندهی و مدیریت امام خمینی (س)

بخش دوازدهم: نیروهای رزمنده

بخش سیزدهم: نقش مردم

بخش چهاردهم: جانشینان و نمایندگان امام خمینی (س)

بخش پانزدهم: توصیه ها به رزمندگان

بخش شانزدهم: دستاوردهای جنگ تحمیلی

جنگ تحمیلی عراق علیه ایران (شهریور ۱۳۵۹-تیر ۱۳۶۷) به بهانۀ مردوددانستن توافق الجزایر و در واقع به دلیل تصور رژیم بعث از ضعف دولت ایران در شرایط ابتدای انقلاب اسلامی روی داد.

غافلگیری و کمبود نیرو و مهمات ایران، تحولات سال نخست جنگ را به سود عراق پیش برد؛ اما با ساماندهی نیروهای ایران، در فاصلۀ کمتر از یک سال، بخش زیادی از زمین های اشغالی آزاد شد. پس از آن دولت عراق، درحالی که همه کشورهای قدرتمند، حامی آن بودند، برای واداشتن ایران به تسلیم در برابر صلح پیشنهادی سازمان ملل، حمله به مناطق مسکونی و حملات شیمیایی را آغاز کرد.

امام خمینی (س) مقابله ایران با حملۀ عراق را دفاع مقدس نامید و این جنگ را جنگ حق و باطل و تقابل اسلام و کفر دانست که موجب ایجاد روحیه سلحشوری و تعاون در میان مردم شد. کارشناسان جنگ، نقش امام خمینی (س) را در فرماندهی جنگ، نقشی حیاتی شمرده اند.

ایران پیش از اسلام شاهد جنگ های طولانی و هفتصد ساله با رومیان بوده است در قرن های اخیر نیز در زمان صفویه و قاجار با روسیه تزاری و امپراتوری عثمانی جنگیده است و طی دو جنگ بزرگ میان روسیه و ایران بخش های گسترده ای از ایران طی قراردادگلستان در ۱۸۱۳م و قراردادهای ترکمنچای در ۱۸۲۸م / ۱۲۴۳ق به روسیه تزاری ملحق شد.

همچنین درگیری ایران و افغانستان در سال های ۱۲۴۵–۱۲۵۷ش با دخالت انگلستان به سود افغانستان به جداشدن هرات از ایران انجامید. ایران در جنگ جهانی اول (۱۲۹۳ش / ۱۹۱۴م) و دوم (۱۳۲۰ش / ۱۹۴۱م) با وجود اعلام بی طرفی، به دست نظامیان متفقین اشغال شد.

عراق، پیش از تأسیس امپراتوری عثمانی بخشی از ایران بود و خاندان آق قویونلو بر آن حکومت می کردند. امپراتوری عثمانی بر آن بود که عراق را در سال ۱۰۳۸ق / ۱۶۳۸م جزئی از حکومت خود کند که منجر به جنگ های خونین چهارصد ساله از قرن دهم تا سیزدهم قمری میان دو کشور شد. در بیشتر نبردهای میان ایران و عثمانی، عثمانی مهاجم بود و ایران یا با انگیزه دفاع یا با هدف تصرف زمین های ازدست رفته مبادرت به جنگ می کرد. امپراتوری عثمانی در سال ۱۹۲۱م تجزیه شد و عراق اعلام استقلال کرد؛ ولی اختلافات ایران و عراقِ جدید این بار بر سر حقوق اتباع ایرانی در عراق و مسئله اروندرود که از گذشته نیز میان ایران و عثمانی بر سر آن اختلاف بود، خود را نشان داد.

اروندرود از به هم پیوستن دو رود دجله و فرات به وجود می آید و طول آن نود کیلومتر و بخش اعظم آب آن از رودخانه های ایران به ویژه رود کارون تأمین می شود. در تیر ۱۳۱۶ش / ۱۹۳۷م، عهدنامه ای میان وزیر امور خارجه وقت عراق ناجی الاصیل و عنایت الله سمیعی وزیر امور خارجه ایران امضا شد و در سال ۱۳۱۷ش / ۱۹۳۸م به تصویب مجالس دو کشور رسید و اسناد آن میان دو کشور مبادله شد. در این عهدنامه پروتکل ۱۹۱۳م و صورت جلسات کمیسیون تحدید ۱۹۱۴م مبنای تعیین مرز زمینی دو کشور قرار گرفت و برای نخستین بار به واژه تالوِوگ (خط القعر) برای منطقه اروند اشاره شد.

با ریاست جمهوری عبدالکریم قاسم در سال ۱۳۳۷ش / ۱۹۵۸م در عراق، دوباره اختلافات مرزی بر سر اروندرود زنده شد و موضوع به شورای امنیت سازمان ملل کشیده شد. در آذر ۱۳۵۰ عراق به قصد تسلط بر اروند روابط خود را با ایران قطع و در اتحادیه عرب و سازمان ملل دست به اقدام تبلیغاتی علیه ایران زد و هزاران ایرانی مقیم عراق را اخراج کرد. در برابر آن، ایران از کردهای عراقی درگیر با دولت این کشور حمایت کرد و برخوردهای مرزی میان ارتش های دو کشور روی داد، اما در ۱۵ اسفند ۱۳۵۳ در اجلاس سران اوپک در الجزایر محمدرضا پهلوی، شاه ایران با صدام حسین، معاون احمد حسن البکر، رئیس جمهور عراق، به گفتگو نشست و پس از توافق بر سر مرز آبی، اعلامیه مشترکی صادر شد و طرفین متعهد شدند مرزهای خود را بر اساس خط «تالوِگ»، تعیین و بر مرزهای هم نظارت کنند و عهدنامه حسن همجواری و تعیین مرز مشترک در ۲۳ خرداد ۱۳۵۴ش / ۱۳ ژوئن ۱۹۷۵م در الجزایر میان دو کشور امضا شد؛ و نیم طرف شرقی اروندرود از آن ایران اعلام شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی مسئولان جمهوری اسلامی ایران در پاسخ تبریک حسن البکر رئیس جمهور عراق دو پیام نصیحت آمیز برای وی فرستادند، پاسخی از امام خمینی (س) و پاسخی از ابراهیم یزدی وزیر امور خارجه امام خمینی (س) از جایگاه شخصیتی دینی که به واسطه اقامت طولانی در عراق، شاهد اوضاع سیاسی و اجتماعی این کشور بود، همه دولت ها ازجمله دولت عراق را نصیحت کرد. که سرانجامِ ستم و اختناق بر مردم انفجار است و دولت ها برای بقای خود نیز باید در خدمت مردم باشند. از سوی دیگر، سیدمحمود دعایی سفیر ایران در عراق در مصاحبه ای نگرش مثبت ایران به عراق را منعکس کرد و دولت عراق را رژیمی انقلابی و هم کیش و پایبند به اصول انقلابی خواند.

جمهوری اسلامی ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بر پایبندی خود به توافق الجزایر تأکید کرد؛ ولی صدام حسین رئیس جمهور عراق که در ۲۵ تیر ۱۳۵۸ به جای حسن البکر نشست، ۲۰ از قرارداد الجزایر ابراز ناخرسندی کرد و در ۲۶ شهریور ۱۳۵۹ در جلسه فوق العاده مجمع ملی عراق با پوشیدن لباس فرمانده کل قوا طی سخنرانی مفصلی لغو موافقت نامه الجزایر و قراردادهای وابسته به آن و حاکمیت انحصاری عراق بر اروندرود را اعلام و ایران را رسماً تهدید به جنگ کرد. دولت بعثی عراق یک روز پس از نامه ای که در ۳۰ شهریور ۱۳۵۹ به هشت شخصیت و سازمان جهانی نوشت، حمله سراسری به خاک ایران را آغاز کرد.

صدام حسین که رهبری عرب ها و ژاندارمی منطقه خلیج فارس را در سر داشت؛ تجزیه و اشغال ایران به ویژه خوزستان و مقابله با انقلاب اسلامی از اهداف اصلی وی در تهاجم به ایران بود. امام خمینی (س) انگیزه اصلی تجاوز وی به ایران را نگهبانی از کفر در برابر اسلام دانست و یادآوری کرد نگرانی و ترس دشمنان از اتحاد مسلمانان و برقراری حکومت اسلامی است؛ چنان که در نگاه ایشان استقرار نظام جمهوری اسلامی به جای سلطنت و ترس دشمنان از صدور انقلاب اسلامی به ویژه در میان محرومان، از دیگر انگیزه های این تجاوز بود.

بحران های داخلی ایران در آغاز انقلاب اسلامی، شورش های قومی در مناطق مرزی به ویژه در خوزستان، کردستان و درگیری های داخلی ایجادشده به دست سازمان مجاهدین خلق و آماده نبودن نیروهای نظامی، جوان بودن سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، درگیربودن بخش مهمی از نیروهای نظامی و انتظامی با تجزیه طلبان کردستان، شرایط حاکم بر نظام بین المللی و همسو نبودن انقلاب اسلامی با اهداف ابرقدرت های شرق و غرب و نیز هراس دولت های عرب خلیج فارس از صدور انقلاب به این کشورها مشوق های صدام حسین برای حمله به ایران بود. تصور حاکمان عراق از ضعف قوای ایران تأثیر زیادی بر تصمیم صدام حسین برای جنگ گذاشت. وی تصور می کرد ارتش ایران از هم پاشیده و توان مقابله با ارتش عراق را ندارد. اطلاعات فراریان از ایران، وی را متقاعد کرد که با ضربات هوایی و حمله وسیع زرهی، ارتش ایران به زانو در خواهد آمد ایرانیان مخالف انقلاب نیز اطلاعات نظامی بسیاری را در اختیار عراق گذاشتند. عراق از نظر اقتصادی نیز در اوج بود و دومین تولیدکننده مهم نفت اوپک به شمار می رفت.

رژیم عراق پیش از تهاجم به ایران روابط خود با کشورهای حاشیه خلیج فارس و آمریکا را دوستانه کرد. و از سویی با متهم کردن ایران به دخالت در امور داخلی عراق و ایجاد جنگ روانی و تقویت روحیه ملی گرایی عرب ها، زمینه را برای هجوم به ایران فراهم آورد. عراق در صحنه بین المللی نیز علیه ایران تبلیغات فراوانی کرد. دستگیری شماری از جاسوس های عراق در فروردین ۱۳۵۸ در خوزستان منجر به تیرگی روابط و فراخواندن سفرای دو کشور شد. عراق برای ارزیابی توان دفاعی ایران و فراهم کردن مقدمات حمله به ایران، حمله های محدودی را در مناطق مرزی آغاز کرد و در فروردین و اردیبهشت ۱۳۵۸ به آن شدت داد در تابستان ۱۳۵۸ نیروهای هوایی عراق به طور مکرر به مرزهای جنوب و غرب ایران تجاوز و تیراندازی کردند این تجاوزها با تشدید سیاست های خصومت آمیز آمریکا علیه ایران بیشتر شد. ایران از فروردین ۱۳۵۸ تا ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، حدود ۲۸۹ تجاوز مرزی عراق به ایران را ثبت کرد و وزارت خارجه ایران یادداشت های اعتراض آمیزی برای دولت عراق فرستاد و مطلب را به نمایندگان سیاسی یا مقامات عراقی منعکس کرد.

حمله های ایذایی عراق در آغاز سال ۱۳۵۹ تشدید شد و دولت عراق افزون بر دخالت در امور ایران، ایرانیانی را که تابعیت عراق داشتند، به اتهام های واهی اخراج و اقوام ایرانی را به شورش علیه دولت و تجزیه طلبی دعوت کرد. از آغاز شهریور ۱۳۵۹ شهرهای مرزی ازجمله قصر شیرین، سومار، مهران، آبادان و خرمشهر به طور متناوب زیر آتش سلاح های سبک و سنگین عراق قرار گرفتند. در ۲۶ شهریور ۱۳۵۹ صدام حسین قرارداد مرزی الجزایر را در مجلس عراق و برابر دیدگان مجامع بین المللی به طور یک جانبه لغو و آن را پاره کرد.

رژیم عراق در ۳۱ شهریور از زمین و هوا و دریا به ایران حمله کرد. ۵۰ در حملات هوایی عراق ۱۹۲ فروند هواپیمای جنگنده به مراکز نظامی و فرودگاه های چندین شهر ازجمله پالایشگاه و فرودگاه مهرآباد تهران حمله کردند. سیدعلی خامنه ای که نماینده امام خمینی (س) در شورای عالی دفاع و امام جمعه تهران بود، با خواندن اطلاعیه ای در تلویزیون مردم را در جریان تجاوز عراق قرار داد. در تهاجم عراق نیروی زمینی این کشور از سه محور شمالی، جنوبی و میانی وارد ایران شد. سپاه یکم عراق از محور کردستان و آذربایجان غربی حمله کرد و ارتفاعات مشرف بر شهرهای مریوان و بانه و پیرانشهر و سردشت و پاوه را به اشغال خود درآورد. سپاه دوم عراق از سمت کرمانشاه و ایلام وارد ایران شد و سپاه سوم که نیمی از ارتش عراق را تشکیل می داد از خوزستان وارد کشورگردید. و در همان روزهای نخست، بخش هایی از پنج استان مرزی کشور (خوزستان، ایلام، کرمانشاه، آذربایجان غربی و کردستان) و ده تا پانزده هزار کیلومتر مربع از سرزمین ایران به اشغال عراق درآمد. همچنین شهرهای نفت شهر، قصر شیرین، مهران، سومار، فکه، بستان، هویزه، موسیان، نوسود و بیش از سه هزار روستا اشغال شدند.

غافلگیری، کمبود نیرو و جنگ افزار و مهمات، به پیشروی مهاجمان سرعت داد. سران حزب بعث عراق به گمان خود قدرت ایران را تمام شده تلقی کرده و کمر ایران را شکستند. و تبلیغات عراق در تجاوز به ایران در صدر محافل خبری و رسانه های غربی جای گرفت. آبادان محاصره شد و خرمشهر پس از مقاومتی ۳۴ روزه در ۴ آبان ۱۳۵۹ به تصرف ارتش عراق درآمد.

تحولات سال نخست جنگ بیشتر به سود عراق پیش رفت و نیروهای ایران در مقابله با دشمن توفیقی نداشتند. بی تدبیری سیدابوالحسن بنی صدر نخستین رئیس جمهور ایران که جانشین فرمانده کل قوا نیز بود از دلایل این ناکامی ها بود. نیروهای رزمنده ایران پس از عزل بنی صدر توسط امام خمینی (س) در خرداد ۱۳۶۰ به تدریج سازماندهی شدند و سلسله عملیاتی را علیه متجاوزان آغاز کردند. در مهر ۱۳۶۰ در عملیات «ثامن الائمه» محاصره آبادان شکسته شد. در بهار ۱۳۶۱ در عملیات «فتح المبین» بخش زیادی از زمین های اشغالی جنوب و در ۳ / ۳ / ۱۳۶۱ در عملیات «الی بیت المقدس» خرمشهر آزاد شد.

عملیات «رمضان» نیز در مرداد ۱۳۶۱ در منطقه کوشک و شلمچه انجام گرفت. و پس از آن سلسله عملیات مقدماتی والفجر و کربلا آغاز شد. عملیات «مسلم بن عقیل» در مهر ۱۳۶۱ در سومار و عملیات «محرم» آبان ۱۳۶۱، در موسیان، عملیات مقدماتی «والفجر» در بهمن ۱۳۶۱ در فکه، ۶۷ «والفجر ۱» در شمال فکه در فروردین ۱۳۶۲، «والفجر ۲» در منطقه پیرانشهر، «والفجر۳» و آزادسازی مهران در مرداد ۱۳۶۲، «والفجر ۴» در مهر ۱۳۶۲ در منطقه پنجوین عراق، عملیات «خیبر» در اسفند ۱۳۶۲ در هورالهویزه و جزایر مجنون، عملیات «بدر» در اسفند ۱۳۶۳ در هورالهویزه و شرق رود دجله، «والفجر ۸» در ۲۰ بهمن ۱۳۶۴ در فاو، کربلای ۱ در تیر ۱۳۶۵ در مهران، کربلای ۲ در منطقه پیرانشهر و حاج عمران و «کربلای ۳» در شهریور ۱۳۶۵، در دریا و سکوهای البکر و الامیّه، کربلای ۴ و کربلای ۵ در زمستان ۱۳۶۵ در منطقه شلمچه، کربلای ۸ در فروردین ۱۳۶۵ در شرق بصره، کربلای ۱۰ در ماووت عراق و سلسله عملیات بیت المقدس در سال ۱۳۶۶ به آزادی بیشتر مناطق اشغال شده انجامید و دولت بعثی عراق را در وضعیت نامناسبی قرار داد.

رژیم متجاوز عراق هرچند در آغاز جنگ، مناطق مسکونی ایران را بمباران می کرد؛ اما از اسفند ۱۳۶۳ حمله به شهرها و مناطق مسکونی را برای واداشتن ایران به تسلیم گسترش داد و به بسیاری از مدرسه ها، مسجدها و خانه های مسکونی حمله کرد. در هشتم اسفند ۱۳۶۶ عراق با حمله های موشکی و هوایی به شهرهای مهم ایران، جنگ شهرها را شدت بخشید و به مناطق مسکونی شهرهای تهران، اصفهان، کرج و قم حمله های موشکی و به شهرهای تبریز، ایلام، کرمانشاه، دزفول، کوهدشت، مسجدسلیمان، شوشتر، پلدختر و همدان حمله های هوایی کرد این بمباران ها تا جمعه ۱۹ / ۱ / ۱۳۶۷ و برگزاری مرحله نخست انتخابات دوره سوم مجلس شورای اسلامی ادامه یافت.

جنگ تحمیلی تا پاییز ۱۳۶۱، یک میلیون وپانصد هزار تن آواره بر جای گذاشت. و در ادامه جنگ، آوارگان به مرز دو میلیون و نیم تن نیز رسیدند. تعطیلی کارخانه ها و زمین های کشاورزی فرصت اشتغال را از مهاجران گرفت و نداشتن درآمد و مسکن و کار و امنیت مالی و اجتماعی آنان را در معرض آسیب های روانی و اجتماعی قرار داد.

برابر آمار بنیاد شهید انقلاب اسلامی در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران دویست وهیجده هزار و هشتصدوشصت وهفت تن شهید و مفقود شده اند و تعداد اسیران ایرانی در عراق چهل وچهار هزار تن و اسیران عراق در ایران هفتاد هزار تن بوده است. تعداد صدوشصت ودو هزار تن نیز از نیروهای عراقی ها کشته شدند.

رژیم عراق در طول جنگ تحمیلی بارها از جنگ افزارهای ممنوع شیمیایی استفاده کرد. در این حمله ها هزاران تن از غیر نظامیان و رزمندگان ایرانی شهید و زخمی شدند. عراق نخستین بار در دی ۱۳۵۹ علیه ایران از سلاح شیمیایی استفاده کرد و در زمستان ۱۳۶۱ به استفاده گسترده ترِ آن روی آورد. از سال ۱۳۶۲ در جریان عملیات خیبر نیز رزمندگان ایران حمله شدید شیمیایی شدند. و ۱۷۰۰ تن به وسیله عامل عصبی تابون زخمی شدند یا به شهادت رسیدند.

در سال ۱۳۶۲ در جریان پس گیری ارتفاعات مهران از عراق نیز، این کشور از سلاح شیمیایی علیه نیروهای ایرانی استفاده کرد. در استفاده عراق از سلاح های شیمیایی در منطقه فاو پنج هزار تن از رزمندگان ایرانی زخمی و دویست تا سیصد تن به شهادت رسیدند گازهایی که عراق استفاده می کرد، از نوع خفه کننده و سیانور بود.

در سال ۱۳۶۵ در جریان پس گرفتن مهران از اشغال عراق، عراقی ها با وسعت از گاز شیمیایی استفاده کردند افزون بر این در جریان عملیات کربلای ۴ و ۵ در منطقه شلمچه بیش از پنجاه بار نیروهای ایرانی بمباران شیمیایی و بیش از سه هزار تن از رزمندگان ایرانی مجروح شدند. در سال ۱۳۶۶ ارتش عراق حمله های شیمیایی خود علیه اهداف نظامی و غیرنظامی را به اوج رساند و در اسفند این سال شهر حلبچه عراق پس از عملیات کربلای ۱۰ که آزاد شده بود، به شدت بمباران شیمیایی شد. در مجموع عراق در طول جنگ علیه ایران۲۴۰ بار از سلاح شیمیایی استفاده کرد. در گزارش ایران به سازمان ملل اسناد این حمله ها ثبت و منتشر می شد؛ ولی عراق هیچ اقدامی برای توقف آن نمی کرد.

در طول جنگ تحمیلی همه قدرت های جهان آن روز در کنار رژیم عراق قرار داشتند. بسیاری از کشورها آشکارا از تجاوز عراق به ایران حمایت کردند؛ ازجمله اتحادیه عرب و تعدادی از کشورهای حاشیه خلیج فارس مانند عربستان، برخی از کشورهای خاورمیانه مانند مصر و امارات و نیز تعدادی از کشورهای عرب قاره آفریقا، آشکارا از عراق حمایت می کردند؛ امام خمینی (س) به پشتیبانان عراق هشدار می داد و حمایت آنان از صدام حسین را خیانت به اسلام و جرم می دانست کشورهای غربی، به ویژه فرانسه کمک های نظامی ـ تبلیغاتی و اطلاعاتی خود را در اختیار عراق قرار دادند حتی ملک حسین شاه اردن گلوله جنگی را به سوی ایران شلیک کرد و مشوق صدام حسین در حمله به ایران شد.

کشورهای عربی به ویژه کویت و عربستان با فرستادن کمک های مالی و نظامی به عراق بخشی از هزینه های این کشور در جنگ تحمیلی علیه ایران را بر عهده گرفتند. عربستان از حامیان اصلی عراق در جنگ تحمیلی بود. از مجموع شصت یا هفتادمیلیارد دلار کمک های پولی و مالی کشورهای حوزه خلیج فارس به عراق، سی میلیارد دلار سهم عربستان بود کویت نیز چهارده میلیارد دلار کمک نقدی و بیش از شانزده میلیارد دلار کمک های خدماتی در اختیار عراق قرار داد.؛ همچنین امارات عربی یک میلیارد دلار و قطر پانصد میلیون دلار تا اواخر سال ۱۹۸۱م به عراق کمک کردند مصر و اردن علاوه بر پشتیبانی سیاسی و تدارکاتی، نیروهای نظامی خود را نیز به کمک صدام فرستادند که ۲۴۶ تن از آنان به دست نیروهای ایرانی اسیر شدند.

از سوی دیگر، چنان که امام خمینی (س) نیز اشاره کرده است، اتحاد جماهیر شوروی نیز از پشتیبانان عراق در جنگ بود پیمان دوستی پانزده ساله عراق و شوروی، اختلافات فکری و سیاسی ایران و شوروی ازجمله مخالفت ایران با حضور شوروی در افغانستان و دستگیری عوامل جاسوسی شوروی در ایران، این کشور را از بزرگ ترین حامیان صدام قرار داد. هواپیمای میگ ۲۵، تانک های تی۷۲ و انواع موشک های سام و بیش از هزار تن مشاور و تکنسین بخشی از کمک های شوروی به عراق بود. بیشتر کشورهای اروپایی نیز با کمک های اقتصادی، سیاسی و نظامی از صدام پشتیبانی کردند فرستادن ۶۰ فروند هواپیمای جنگی میراژ و شماری هواپیمای سوپراتاندارد و موشک های پیشرفته به عراق از فرانسه از آن جمله بود. همچنین این کشور ۷ / ۴ میلیارد دلار کمک مالی در اختیار رژیم عراق قرار داد و در مجموع هفت میلیارد دلار از این معاملات به صورت وام و اعتبارات بود انگلستان نیز از مهم ترین شرکای نظامی عراق بود.

مسئولان آمریکا نیز علی رغم ادعای بی طرفی از یک هفته پس از آغاز جنگ برای کمک به رژیم عراق اعلام آمادگی کردند شکست آمریکا در حمله به طبس در اردیبهشت ۱۳۵۹ و شکست کودتای نوژه از انگیزه های آمریکا در حمایت از عراق بود جلسه صدام حسین با برژنیسکی مشاور امنیت ملی جیمی کارتر در خرداد ۱۳۵۹ در مرز اردن، چراغ سبز آمریکا به عراق برای حمله به ایران بود عراق در طول جنگ از کمک های اطلاعاتی و تسلیحاتی آمریکا بهره برد. پس از عادی شدن روابط آمریکا و عراق در سال ۱۳۶۳ و به دنبال سفر طارق عزیز به آمریکا دولت ایالات متحده آمریکا، اعتباری به مبلغ ۸۴۰ میلیون دلار برای واردات مواد غذایی در اختیار عراق قرار داد و نیز وامی به مبلغ یک میلیارد دلار برای خرید و به کارگیری توانایی ساخت سلاح به عراق واگذار شد رونالد ریگان رئیس جمهور آمریکا ضمن تأمین اعتبار برای عراق شرکت های آمریکایی، فرانسه، ایتالیا و بریتانیا را تشویق کرد تا با تعویق زمان بازپرداخت بدهی های عراق موافقت کنند گفته شده از سال ۱۹۸۳ تا ۱۹۸۸م آمریکا بارها محموله های بزرگ سلاح شیمیایی را در قالب مبارزه با آفات کشاورزی به عراق تحویل داد؛ چنان که با پیشروی های ایران در سال ۱۳۶۶ عملاً به سود عراق وارد جنگ شد و به سکوهای نفتی ایران در خلیج فارس حمله کرد و حتی هواپیمای مسافربری ایران را سرنگون کرد.

در مجموع کشورهای شوروی، چین، فرانسه، آمریکا، انگلیس، آلمان، برزیل، کلمبیا، اسپانیا، آفریقای جنوبی، اتریش، ایتالیا و یوگسلاوی مهم ترین منبع ارسال تسلیحات شیمیایی با فن آوری پیشرفته به عراق بودند. امام خمینی (س) توجه داده است که رژیم صهیونیستی اسرائیل نیز در این جنگ درکنار عراق قرار داشت.

اما از سوی دیگر، کشورهای جبهه پایداری شامل الجزایر، لیبی، سوریه و یمن جنوبی در جنگ ایران و عراق اعلام بی طرفی کردند و از عربی کردن جنگ دوری گزیدند و مواضع برخی از اعضای آن مانند سوریه و لیبی به ایران نزدیک بود و دو کشور کمک های تبلیغاتی و نظامی اندکی نیز به ایران می کردند.

سازمان ملل و شورای امنیت از آغاز تجاوز عراق به ایران بدون محکوم کردن متجاوز، به پایان دادن جنگ توصیه می کردند و چندین قطعنامه دراین باره صادر کردند که تنها قطعنامه ۵۹۸ بود که تا حدودی به معرفی متجاوز و پایان جنگ کمک کرد. جنبش عدم تعهد که ایران و عراق هر دو از اعضای آن بودند در سایه کارشکنی عراق نتوانست در ایجاد صلحی پایدار نقش آفرین باشد. این جنبش تنها پس از صدور قطعنامه ۵۹۸ از مواضع دو کشور تشکر کرد.

 سازمان کنفرانس اسلامی نیز هیئت هایی را برای رفع اختلافات دو کشور تشکیل داد؛ ولی به دلیل روحیه قومیت گرایی و حمایت برخی از اعضای مؤثر آن از عراق در کار خود موفق نبود.

امام خمینی (س) همواره خواهان همزیستی مسالمت آمیز با دیگر کشورها بود و چند روز پس از آغاز جنگ تحمیلی در ۱۷ / ۷ / ۱۳۵۹ ملت ایران را به پیروی از اسلام، مخالف با جنگ و خواهان صلح و آرامش برای همه کشورها خواند؛ اما از سوی دیگر، حمله عراق به ایران را تجاوز دانست و مقابله ایران با دشمن را دفاع مقدس نامید ایشان عراق را آغازگر جنگ شمرد و تأکید کرد ایران به یک وجب از خاک این کشور تعدی نکرده است ایشان همواره تأکید می کرد ایران از حقوق اسلامی و انسانی خود دفاع می کند اسناد گویا و اعتراف های صریح مقامات عراقی نیز درستی متجاوزبودن عراق را اثبات می کرد.

امام خمینی (س) بر دوستی با مردم عراق تأکید داشت و عراق را یک کشور اسلامی مرکز تشیع و مرکز ائمه اهل بیت(ع) و اولیای خداوند و همانند ایران مورد علاقه خود و مردم ایران می دانست؛ اما ضمن نامشروع خواندن نظام بعثی حاکم بر آن، مقابله آن رژیم با ایران را مقابله با قرآن و رسول الله(ص)، تقابل اسلام و کفر و رویارویی خدا و طاغوت خواند. جنگ حق و باطل و نبرد ارزش های اعتقادی، انقلابی و مقابله ایران با ستم از دیگر تعبیرهای ایشان دربارهٔ جنگ تحمیلی بود. ایشان همچنین جنگ را دفاع ایران از خود شمرد. و جوانان رزمنده را نیروهای امام زمان (ع) و جبهه ها را همانند مسجد می دانست و بر این باور بود که مردم در جبهه ها سنگرهایشان را به صورت مسجد درآورده اند ایشان پاداش رزمندگان عاشق اسلام را همانند پاداش مجاهدان صدر اسلام در جنگ های بدر و احد و خندق شمرد و در پایان نیز از خداوند خواست وی را در کنار شهدای جنگ تحمیلی بپذیرد.

از سوی دیگر، از ماه های آغاز تهاجم عراق به ایران، هیئت حُسن نیت کنفرانس سران کشورهای اسلامی برای پایان دادن به جنگ ایران و عراق اعلام آمادگی و پیشنهادهایی نیز دراین باره ارائه کرد؛ اما به دلیل عدم توجه به قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر و تصریح نکردن به متجاوزبودن عراق و تنبیه متجاوز و خروج بدون قید و شرط عراق از خاک ایران، امام خمینی (س) و دولت ایران با آن موافقت نکردند. صدام حسین نیز پیش از فتح خرمشهر از پذیرش هیئت های صلح ناخرسند بود و بر راه این هیئت مانع ایجاد می کرد؛ حتی هواپیمای وزیر خارجه الجزایر که به این منظور به بغداد سفر می کرد؛ به دست عراقی ها سرنگون شد. امام خمینی (س) بر اساس آیات قرآن کریم به میانجی گران پیشنهاد کرد قرآن را حَکَم قرار دهند و به هدف بازگشت متجاوز، به حکم خدا و عدالت با صدام حسین بجنگند ایشان برای خاتمه جنگ شرایطی را مطرح کرد؛ تعیین و معرفی متجاوز، جبران خسارت های وارده به ایران، خروج عراق از خاک ایران و پذیرش جرم و تجاوز در صحنه سیاسی، از آن جمله بود. از نگاه ایشان بدون پذیرش این شرایط صلح با عراق باعث افزایش جسارت متجاوز و اشاعه ظلم و فساد در منطقه بود.

با تغییر روند جنگ به سود ایران رایزنی ها برای میانجی گری و آتش بس میان ایران و عراق آغاز شد. پس از فتح خرمشهر در سال ۱۳۶۱ که برتری ایران را در جنگ ثابت کرد، هیئت های میانجی گری برای نجات رژیم عراق از گرداب جنگ افزون تر شدند با این حال، به گفته دست اندرکاران جنگ، پس از فتح خرمشهر، سخن از صلح به میان نیامد و گروه های میانجی تنها از آتش بس سخن می گفتند.

پس از آزادی خرمشهر نظر امام خمینی (س) این بود که رزمندگان در مرزها توقف کنند و با دشمن بجنگند؛ اما برخی بر آن بودند که برای پربودن دست ایران در مذاکره و قدرت چانه زنی در مذاکرات باید وارد خاک عراق شد از این رو امام خمینی (س) اجازه داد از مناطق غیر مسکونی، نیروها وارد خاک عراق شوند. در مرداد ۱۳۶۱ در عملیات «رمضان» برای نخستین بار در منطقه کوشک و شلمچه ورود به خاک عراق صورت گرفت امام خمینی (س) در پاسخ مخالفان ادامه جنگ، جمهوری اسلامی را خواهان صلح شرافتمندانه و مدافع از خود شمرد، به ویژه که پس از فتح خرمشهر هنوز ۲۵۰۰ کیلومتر از زمین های کشور ازجمله نفت شهر، مناطق فکه، خسروی و ارتفاعات آق داغ و چاه های نفتی سمیده و بیات و ارتفاعات حمرین در اختیار عراق بود و دشمن نیز می توانست از مرزها شهرهای مرزی را ناامن کند. و تا زمان تصویب قطعنامه ۵۹۸ هیچ راه حل شرافتمندانه ای برای پایان جنگ فراروی ایران وجود نداشت.

قطعنامه ۵۹۸، هشتمین قطعنامه شورای امنیت برای توقف جنگ ایران و عراق بود که در سایه تلاش ها و رایزنی های دبیرکل سازمان ملل خاویر پرز دکوئیار در ۲۹ تیر ۱۳۶۶ تصویب شد. این قطعنامه دارای نکته هایی به سود ایران بود و برای نخستین بار نقض قواعد و اصول جنگ را نقد می کرد و خواستار تشکیل هیئتی بی طرف برای شناسایی مسئول آغاز جنگ، توقف جنگ، عقب نشینی نیروهای متخاصم، آزادی اسرا و دریافت غرامت بود. قدرت نظامی ایران، اطمینان ابرقدرت ها به شکست نهایی عراق و هم داستانی آمریکا و شوروی برای دست نیافتن ایران به پیروزی قاطع از دلایل تصویب این قطعنامه بود به پیشنهاد عده ای از فرماندهان، به ویژه هاشمی رفسنجانی، در ۲۷ تیر ۱۳۶۷ امام خمینی (س) قطعنامه ۵۹۸ سازمان ملل را پذیرفت اما سازمان مجاهدین خلق ایران که در عراق مستقر بود و نیز رژیم عراق، آن را نشانه ضعف ایران تلقی کردند و این سازمان با پشتیبانی ارتش عراق از غرب کشور به ایران حمله کرد اما ایران با درهم شکستن حمله به پیروزی قاطع دست یافت.

پس از پذیرش قطعنامه ۵۹۸، ایران مذاکرات میان وزرای امور خارجه ایران و عراق را زیر نظر سازمان ملل آغاز کرد و هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور وقت ایران و صدام حسین با یکدیگر نامه نگاری کردند و عراق در ۱۱ مرداد ۱۳۶۹ به قطعنامه ۱۹۷۵ الجزایر تن داد و روز ۲۶ / ۵ / ۱۳۶۹ را روز مبادله اسرا اعلام کرد در نهایت در هجدهم آذر ۱۳۷۰ دبیرکل سازمان ملل، خاویر پرز دکوئیار عراق را آغازکننده جنگ و متجاوز معرفی کرد و عقب نشینی دو طرف به سوی مرزهای بین الملل آغاز گردید افزایش توان نظامی عراق همراه با همگرایی دو ابرقدرت آمریکا و شوروی و پشتیبانی گسترده قدرت های منطقه ای و جهانی از عراق در سال ۱۳۶۶، بمباران گسترده شیمیایی غیر نظامیانِ ایران به دست ارتش عراق، نگرانی از احتمال دستیابی رژیم عراق به بمب اتم، مخالفت کشورهای عربی هوادار ایران مانند لیبی و سوریه با پیشروی ایران به داخل عراق و کاهش توان اقتصادی ایران برای ادامه نبرد ازجمله عوامل پذیرش قطعنامه از سوی ایران بود.
امام خمینی (س) در نامه ای به سران نظام با اشاره به نامه مسئولان نظامی ازجمله نامه محسن رضایی، ادامه جنگ را به سبب کمبود جنگ افزار و استفاده دشمن از سلاح شیمیایی به مصلحت ندید و آتش بس را پذیرفت و از آنان خواست این مسئله را برای مردم تبیین کنند۱۷۲ ایشان خود نیز دراین باره به روشنگری پرداخت که موجب التیام توده مردم به ویژه رزمندگان گردید۱۷۳ ایشان در پیامی به مناسبت سالگرد کشتار حجاج، در سال ۱۳۶۶ پذیرش قطعنامه را در آن شرایط به مصلحت ملت و نظام شمرد و آن را به نوشیدن جام زهر تشبیه کرد ایشان در پیام ۳ اسفند ۱۳۶۷ با تأکید بر اینکه ایران در جنگ یک لحظه نیز پشیمان از عملکرد خود نیست، جنگ و صلح مردم ایران را برای ادای تکلیف دانست و خاطرنشان کرد همه پیامبران خدا نیز مأمور به تکلیف بودند نه به نتیجه.

کارشناسان جنگ، نقش امام خمینی (س) را در فرماندهی جنگ نقشی حیاتی و تعیین کننده شمرده اند. ایشان که بر اساس اصل ۱۱۰ قانون اساسی فرمانده کل قوا بود اختیارات فرماندهی خود را در بهمن ۱۳۵۸ به سیدابوالحسن بنی صدر رئیس جمهور وقت واگذار کرد و پس از آشکارشدن عدم صلاحیت وی، در ۲۰ / ۳ / ۱۳۶۰ این جایگاه را از وی گرفت امام خمینی (س) از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی دربارهٔ توطئه های دشمنان به ویژه آمریکا علیه مردم ایران هشدار می داد و در کنار نیروهای ارتش و سپاه پاسداران و نیروهای انتظامی، فرمان تأسیس بسیج مردمی را صادر کرد که از مهم ترین عوامل بازدارنده دشمن بود.

 امام خمینی (س) با توجه به بی ثباتی اولیه حاصل از پیامدهای تجاوز عراق به ایران در آغاز جنگ، ضمن هشدار به عراق و به شایعه سازان، مهار اوضاع را در دست گرفت و به مردم اطمینان داد دولت بر اوضاع مسلط است و صدام حسین را به دزدی تشبیه کرد که سنگی انداخته و فرار کرده است ایشان با به کارگیری تعبیر «الخیرُ فی ما وَقَعَ» دربارهٔ جنگ، تهدید را تبدیل به فرصت کرد و در همه حال حتی در اوج پیشروی دشمن و سقوط خرمشهر آرامش داشت نقش ایشان در روحیه دادن و آوردن مردم به صحنه فوق العاده بود. ایشان در همان آغاز جنگ از نزدیک بودن پایان عمر صدام حسین سخن گفت و ابراز امیدواری کرد که رزمندگان اسلام با همه قدرت از ایران دفاع می کنند و مردم عراق را نیز نجات می دهند و در نهایت بعثی ها از عراق خواهند رفت و در عراق دولت اسلامی تشکیل خواهد شد.

امام خمینی (س) افزون بر حل مشکلات فقهی مرتبط با جبهه و جنگ مانند جواز دفاع از کشور در ماه های حرام و برخی احکام فقهی جنگ و شهادت۱۸۸ در سست کردن اراده دشمن برای ادامه تجاوز و آماده کردن نیروهای رزمی برای مقابله با آنان نقشی ممتاز داشت. ایشان در چهارم مهر ۱۳۵۹ از ارتش عراق خواست به نسبت های ناروای صدام حسین دربارهٔ ایران توجه نشان ندهند و با ایران اسلامی جنگ نکنند، و در ۲۴ / ۷ / ۱۳۵۹ در پیامی رادیویی با معرفی صدام به عنوان نوکر شیطان، مردم مؤمن عراق را به قیام علیه وی فرا خواند. ایشان دفاع در برابر متجاوز را وظیفه ای اسلامی خواند و با یادآوری ارزش و فضیلت جهاد در اسلام، جنگ را در رأس امور کشور شمرد. و افزون بر تهییج و تشویق نیروهای مسلح برای دفاع از کشور، به روحانیان سفارش کرد رزمندگان را ارشاد و مسائل مورد نیاز را برای آنان بیان کنند.

از سوی دیگر، نفوذ امام خمینی (س) بر دل ها نقش محوری در نبرد داشت ایشان در وقت پیروزی، با پیام و سخنرانی، فرماندهان و رزمندگان را تشویق می کرد. و همواره رزمندگان را برای دیدار می پذیرفت و برای آنان دعا می کرد؛ همچنین در وقت بمباران روستاها و شهرهای بی دفاع با مردم همدردی می کرد و از شهادت مردم در بمباران ها به شدت متأثر می شد و به پدران، فرزندان و همسران شهیدان و خانواده های اسیران و مفقودالاثرها و خویشان اسرای جنگ و نیز جنگ زدگان توجه ویژه داشت. و نیز از دولت و ملت می خواست به تکلیف شرعی شان در خدمت به جنگ زدگان عمل کنند.

 دید راهبردی نظامی و درایت امام خمینی (س) از عوامل اصلی شکست نقشه های رژیم عراق در طول دوره جنگ بود. ایشان همیشه از عملیات های نظامی اطلاع داشت. سیداحمد خمینی گزارش رویدادهای جنگ را از مسئولان می گرفت و در اختیار ایشان می گذاشت و اعضای شورای عالی دفاع گاه در حضور ایشان جلسه برگزار می کردند و رهنمود می گرفتند. رهنمودهای ایشان همواره مطابق با واقعیت و امیدآفرین بود خود ایشان عمدتاً در مسائل راهبردی جنگ تصمیم می گرفت. ازجمله در آبان ۱۳۵۹، به فرماندهان دستور داد باید با دادن امکانات لازم به رزمندگان، سوسنگرد آزاد شود شکست محاصره آبادان در مهر ۱۳۶۰ با فرمان امام خمینی (س)۲۰۷ و پیگیری ایشان انجام شد و رزمندگان با بسیج همه جانبه، فرمان ایشان برای آزادسازی مهران در مرداد ۱۳۶۵ را عملی کردند؛ چنان که با رهنمودهای ایشان رزمندگان عملیات پیروز کربلای ۵ را در شلمچه انجام دادند ایشان با ارائه راهبرد «راه قدس از کربلا می گذرد»، با یک خطای راهبردی مخالفت کرد و رزمندگانی را که برای مبارزه با اسرائیل به لبنان رفته بودند به کشور بازگرداند.

امام خمینی (س) افزون بر ایمان به خدا و اخلاص و عشق به شهادت، امدادهای الهی را از مهم ترین عوامل موفقیت ایران در جنگ شمرده است. ایشان فتح موفقیت آمیز خرمشهر، به دست رزمندگان ایرانی در خرداد ۱۳۶۱ را معجزه، رحمت، نعمت و توفیق خداوند و عنایت الهی خواند که در صدر اسلام هم نظیر داشت و خداوند در دل های دشمنان اسلام رعب و وحشتی می افکند که با همه تجهیزات، در برابر غریو الله اکبر مسلمانان تسلیم می شدند.

از سوی دیگر، حضور فرماندهان ایرانی در خط مقدم جبهه در مقایسه با فرماندهان دشمن ممتاز بود. شمار بسیاری از فرماندهان سپاه و ارتش همچون مصطفی چمران، محمدابراهیم همت، مهدی باکری، محمد بروجردی، حسین خرازی، حسن باقری، مجید بقایی، محمود کاوه، حسن آبشناسان، حسن اقارب پرست، مسعود منفرد نیاکی، ولی الله فلاحی، یوسف کلاهدوز، سیدموسی نامجو و جواد فکوری در این راه به شهادت رسیدند. امام خمینی (س) نیز به مناسبت شهادت برخی فرماندهان پیام هایی صادر کرده است.

نیروهای رزمنده ایران شامل ارتش جمهوری اسلامی، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ژاندارمری، شهربانی، کمیته های انقلاب، جهاد سازندگی و نیروهای بسیج بودند. ارتش جمهوری اسلامی شامل نیروی زمینی، هوایی، دریایی و هوانیروز از مهم ترین سازمان های اداره کننده جنگ بود؛ و با حضور در جبهه های غرب و جنوب به مقابله با دشمن پرداخت. با هجوم عراق، نیروی هوایی ارتش در اول مهر ۱۳۵۹ با اعزام ۱۴۰ فروند هواپیمای جنگی، مراکز نظامی و فرودگاهی دشمن را بمباران کرد. و نیروی زمینی توانست با ایجاد خاکریزی سراسری در جنوب، دشمن را متوقف کند، و نیروی دریایی ضربات کاری به دشمن وارد ساخت.

نیروی نوپای سپاه پاسداران نیز در طول جنگ مهم ترین نقش را در پیروزی داشت. پاسداران در آغاز بدون بهره بردن از رزم کلاسیک و بی اطلاع از جنگ افزارهای سنگین درکنار ارتش از کشور دفاع و با عملیات نامنظم و چریکی دشمن را وادار به عقب نشینی کردند. تجهیز سپاه به نیروی هوایی و دریایی و زمینی در شهریور ۱۳۶۴ به فرمان امام خمینی (س)، این امکان را برای این نیرو فراهم کرد که با امکانات و تجهیزات بهتری به دفاع از کشور بپردازند. پس از آغاز عملیات های تهاجمی ایران بیش از هفتاد درصد جبهه را نیروهای سازمان یافته بسیج مردمی تشکیل می دادند نیروهای بسیج مردمی زیر نظر سپاه پاسداران در قالب اعزام های منطقه ای و گروه های بزرگ مانند سپاهیان محمد(ص)، نیازهای جبهه را در دوره دفاع مقدس برطرف می کردند. حضور نیروهای مردمی منجر به گشوده شدن جبهه های جدیدی شد که برای عراق قابل پیش بینی نبود پس از پذیرش قطعنامه و حمله دوباره عراق و مجاهدین خلق به ایران نیز نیروهای مردمی به جبهه ها شتافتند و با مقاومت گسترده دشمن را شکست داده، وادار به عقب نشینی کردند.

در نگاه امام خمینی (س) نقش نیروهای جهاد سازندگی در جنگ کمتر از نیروهای مسلح نبودنقش کمیته امداد امام خمینی (س) در پشتیبانی از جنگ و جنگ زدگان و ایثارگران و بنیاد شهید انقلاب اسلامی در خدمت به بازماندگان شهدا و جانبازان بسیار ممتاز بود. رزمندگان ایرانی با ادامه جنگ به تدریج سازماندهی شدند و توانستند نزدیک به ۱۰۰ عملیات را در ۹۵ ماه جنگ به اجرا درآورند و ضربات شکننده ای بر نیروی انسانی و ماشین جنگی دشمن وارد کنند. از نظر امام خمینی (س) به طور کلی روحیه شهادت طلبی و فداکاری مردم ایران به صورت عام و اخلاص و ایثار صداقت رزمندگان به صورت خاص از امتیازهای آنان بود؛ در حالی که سربازان عراق به زور به جنگ آورده می شدند، جوانان ایرانی برای رسیدن به درجه شهادت در راه خدا دعا می کردند امام خمینی (س) رزمندگان ایرانی را همچون کسانی می دانست که مرگ سرخ را شیرین تر عسل می دانند.

امام خمینی (س) با به صحنه آوردن مردم با انقلاب اسلامی توان رزمی و روحیه مشارکت آنان در دفاع از کشور را زنده کرد و با شرکت دادن مردم در دفاع مقدس جنگ را مردمی ساخت؛ چنان که با یک اشاره صحنه های نبرد را از نیروهای داوطلب آکنده می ساخت ارتش عراق از آغاز جنگ با مقاومت مردمی روبه رو شد و بیشترین مقاومت در خرمشهر و بستان شکل گرفت و مقاومت ۳۴ روزه خرمشهر و سوسنگرد موجب شد تا اهواز و آبادان و شادگان و ماهشهر سقوط نکنند. با هجوم سپاهِ چهارم عراق به گیلان غرب در روزهای نخست مهر ۱۳۵۹ گروه های رزمی مردمی راه را بر دشمن سد کردند و با دادن شهدای بسیار مانع از سقوط شهر و تسلط عراق بر ارتفاعات راهبردی منطقه شدند. نیروهای داوطلب زیر نظر ستاد جنگ های نامنظم با فرماندهی مصطفی چمران در جنگ نقش آفرین بودند.

مردم با اجتماعات انبوه خیابانی در مراسمی چون ۲۲ بهمن و روز قدس علاوه بر دلگرمی دادن به رزمندگان، اتحاد و همبستگی ملت را در دفاع از کشور و انقلاب به نمایش می گذاشتند. آنان در طول دوران دفاع مقدس حمایت های گسترده مالی از جبهه ها کردند و کاروان های کمک های مردمی همواره به سوی جبهه ها روان بود و در وقت نیاز برای خون دادن برای مجروحان جنگی استقبال می کردند؛ حتی کودکان موجودی قلک های خود را برای جبهه می آوردند و سربازان نیز حقوق ناچیز خود را به جبهه هدیه می کردند.

امام خمینی (س) همواره از حضور مردم و شرکت گروه های مختلف در جبهه و فداکاری های مردم در جبهه و پشت جبهه قدردانی می کرد. خانواده های ایثارگران و شهدا در حفظ و تقویت و مقاومت مردم نقش آفرین بودند. امام خمینی (س) همواره از روحیه بلند خانواده ها و نزدیکان شهدا و مجاهدت و فداکاری آنان به ویژه مادران و همسران شهیدان در جنگ تحمیلی سخن گفته و آن را شگفت آور خوانده است. ایشان از اینکه آنان چنین فرزندان برومندی تربیت کرده اند به آنان تبریک گفته و مقاومت و بردباری خانواده شهدا را زنده کننده خاطره یاران سیدالشهدا(ع) شمرده است. زنان نیز به موازات مردان نقش مهمی در پیشبرد اهداف جنگ داشتند. افزون بر سهم بزرگ آماده کردن رزمندگان برای نبرد، خود نیز در جنگ، چهار هزار جانباز و آزاده و ۴۳۶۳ شهید داشتند. با تهاجم عراق، برخی از آنان نیز چون مردان در شهرهای مورد هجوم همچون خرمشهر به نگهبانی و سنگرکندن و محافظت از مهمات و رسیدگی به زخمی ها فعالیت می کردند در پشتیبانی از جبهه جمع آوری کمک های مردمی، تهیه لباس و مواد غذایی و پوشاک برای رزمندگان و حضور در ستادهای امداد و درمان، عرصه دیگر فعالیت بانوان بود همچنین زنان در عرصه های تبلیغ و فرهنگ و سرکشی به خانوادهای شهدا و ایثارگران حضور داشتند امام خمینی (س) همراهی بانوان در دفاع مقدس با مردان را در تاریخ اسلام بی نظیر می خواند و فداکاری آنان در جبهه و پشت جبهه را موجب افتخار می شمرد.

از سوی دیگر، امام خمینی (س) اشاره کرده است که هنرمندان، فیلم برداران، پزشکان و پرستاران نیز با حضور در جبهه های جنگ در پیروزی رزمندگان نقش آفرین بودند؛ چنان که شاعران در ادبیات دفاع مقدس نقش بلندی ایفا کردند و نخستین اشعار حماسی را سرودند و حتی عنوان شاعر جنگ و شاعر انقلابی به خود گرفتند امام خمینی (س) نیز به شاعران دفاع مقدس سفارش می کرد سروده های حماسی بخوانند و از خواندن شعرهای حزن انگیز و یأس آور خودداری کنند افزون بر سرایندگان و شاعران، مداحان و آهنگسازان و فیلم سازان آثار پرارزشی در جهت نیروبخشیدن به نیروها و ماندگارکردن آثار جنگ ایفا کردند ستاد تبلیغات جنگ، سازمان تبلیغات اسلامی و دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم از نهادهای نوپایی بودند که در پشتیبانی معنوی جنگ و جذب نیرو و … نقش بسزایی ایفا کردند.

نقش روحانیت نیز در جنگ ممتاز بود. خطبه های نماز جمعه بر تقویت رزمندگان بسیار مؤثر بود در بسیاری از شهرهای نزدیک به جبهه نماز جمعه اقامه می شد که بر روحیه رزمندگان مؤثر بود. امام خمینی (س) به برگزاری نماز جمعه در مناطق جنگی مانند آبادان، اهواز و دزفول مباهات کرده است روحانیان افزون بر برپایی نماز جماعت، بیان مسائل شرعی و تقویت روحیه رزمندگان در نبرد نیز شرکت می کردند و بیش از ۲۵۰۰ تن از آنان در جبهه به شهادت رسیدند؛ چنان که امام خمینی (س) در پایان جنگ تحمیلی با یادکرد از خدمات روحانیان در دفاع مقدس، رقم شهدا، جانبازان و مفقودان حوزه ها را نسبت به دیگر قشرها زیادتر دانست.

حضور مسئولان درجه یک کشور و فرزندان آنان در جبهه از دیگر امتیازهای جنگ تحمیلی بود. امام خمینی (س) با اشاره به حضور رئیس جمهور و امام جمعه ها و رئیس مجلس شورای اسلامی در جبهه، از مردم خواست مسئولان کشور را در این جهت با سران دیگر کشورها مقایسه کنند.

امام خمینی (س) در آغاز جنگ سمت فرماندهی کل قوا را به سیدابوالحسن بنی صدر که رئیس جمهور بود، به عنوان جانشین خود واگذار کرده بود و این مسئولیت تا ۲۰ / ۳ / ۱۳۶۰ بر عهده او بود. ایشان اکبر هاشمی رفسنجانی را در۳۰ بهمن ۱۳۶۲ برای فرماندهی جنگ و ادامه عملیات والفجر و سپس وی را در خرداد ۱۳۶۷ به پیشنهاد سیدعلی خامنه ای رئیس جمهور وقت با اختیارات کامل به سمت جانشینی فرمانده کل قوا منصوب کرد. امام خمینی (س) در این حکم به هاشمی رفسنجانی سفارش کرد با هدف وحدت کامل نیروها ستاد فرماندهی کل را ایجاد و صنایع نظامی و نیاز رزمندگان را متمرکز کند و از امکانات موجود و کمک های مردمی استفاده بهینه و از قوانین دادگاه نظامی در زمان جنگ به گونه ای درست بهره برد و متخلفان را کیفر دهد.

از سوی دیگر، سیدعلی خامنه ای و مصطفی چمران نمایندگان امام خمینی (س) در شورای عالی دفاع بودند. امام خمینی (س) در ۱۲ تیر ۱۳۶۰ سیدموسی نامجو را مشاور خود در شورای عالی دفاع گمارد و به وی دستور داد رویدادهای اداره های مختلف ارتش را به ایشان گزارش دهد ایشان همچنین در آبان ۱۳۶۳ قاسمعلی ظهیرنژاد را نماینده خود در شورای عالی دفاع کرد شهاب الدین اشراقی نیز مدتی به نمایندگی امام خمینی (س) در جلسات شورای عالی دفاع شرکت می کرد افرادی نیز گاه به طور مقطعی به نمایندگی ایشان برای دیدار و تقویت رزمندگان به جبهه ها اعزام می شدند.

در طول جنگ امام خمینی (س) توصیه های فراوانی به رزمندگان اسلام کرده است که بخشی از آنها اینهاست:

• رعایت اصول اسلامی انسانی در جنگ: از مهم ترین سفارش امام خمینی (س) به رزمندگان از رعایت اصول اسلامی و انسانی بود. ایشان از رزمندگان می خواست به غیر نظامیان حمله نکنند، اسرای دشمن را مهمان اسلام و جمهوری اسلامی ایران بشمرند و با آنان چون برادر رفتار کنند ایشان پایبندی به اسلام و دستورهای دینی را از امتیازهای نیروهای ایران در برابر ارتش عراق می شمرد. بر همین اساس علی رغم جنایت های جنگی رژیم عراق و بمباران شهرهای بی دفاع ایران و حمله به کشتی های غیر جنگی و نیز بمباران شیمیایی نیروهای ایرانی، رزمندگان ایرانی مقابله به مثل نکردند و تنها برای بازداشتن متجاوزان از بمباران شهرهای بی دفاع، امام خمینی (س) در سال ۱۳۶۲ اجازه داد در حد محدود با دشمن مقابله به مثل شود و برخی شهرها با اعلام قبلی زده شود.
• توجه به معنویات: امام خمینی (س) که پیشروی با نبود نیروی معنوی را شکست می شمرد، از رزمندگان می خواست برای رضای خدا بجنگند و سعی کنند رضایت خدا و امام زمانع را به دست آورند ایشان غرور را حالتی شیطانی و آفت پیروزی و اخلاص و مناجات و نماز سربازان ایرانی را در شب حمله نشانه ایمان آنان می دانست. ایشان به روحانیان و اهل علم توصیه می کرد علاوه بر شرکت در جبهه، برای وظیفه ارشاد و راهنمایی و بیان مسائل مورد نیاز قیام کنند.
• حفظ وحدت و انسجام و هوشیاری: وحدت و انسجام میان نیروهای رزمنده از سفارش های همیشگی امام خمینی (س) به مسئولان و رزمندگان بود. ایشان به مسئولان نظامی سفارش می کرد با یکدیگر متحد و به قانون و مقررات پایبند و هوشیار باشند دشمنان از اختلاف های داخلی بهره برداری نکنند ایشان از فرماندهان می خواست تا مراقب نفوذ ضدانقلاب در سنگرهای رزمندگان باشند و از رزمندگان نیز می خواست با هوشیاری کامل فعالیت های نیروهای دشمن و حرکت های ضدانقلاب در پشت جبهه را نیز از نظر دور ندارند.

در جنگ ایران و عراق دشمن مهاجم با همه امکانات نظامی در اهداف خود ناکام ماند. ۳۰۰ و در نهایت به پیروزی رزمندگان ایرانی انجامید؛ چنان که کارشناسان سیاسی یکی از علل آنکه عراق، کویت را در سال ۱۳۶۹ اشغال کرد، جبران شکست این رژیم از جمهوری اسلامی ایران می دانند برخی از گروه ها و افراد داخل و مخالف با مشی امام خمینی (س) در تداوم جنگ، جنگ را به دور از عقلانیت و آن را برای اسلام و ایران زیانبار شمرده و برخی در صدد القای این نکته بودند که جمهوری اسلامی چیزی به دست نیاورده یا ناموفق بوده است برخی از خبرگزاری های غربی نیز پذیرش قطعنامه ۵۹۸ را شکست ایران و نتیجه اسلام گرایی این کشور شمردند امام خمینی (س) این گفته ها را ناروا و زیان های وارد بر مردم ایران در برابر منافع بزرگ مقاومت در برابر دشمن را کوچک شمرد.

امام خمینی (س) با اشاره به اینکه صدام حسین با آن همه جنایت علیه اسلام و علمای عراق و عزاداران و زائران کربلا با تظاهر به نماز، خود را مسلمان و حامی عرب ها نشان می داد؛ ولی با هجوم به ایران اسلامی و کشتن عرب های خوزستان رسوا شد، قدرت های شیطانی جهان نیز به قدرت اسلام و ایران پی بردند و خیال آنان در ضعیف شدن ایران پس از انقلاب، نقش بر آب شد و نقش مهم ارتش و سپاه پاسداران بر آنان آشکار گردید ایشان در پیامی که به منشور روحانیت معروف شد، جنگ ایران و عراق را جنگ ایمان و ضد ارزش ها نامید و آنانی را که خیال می کردند ایرانیان در جبهه ها به آرمان اصلی خود نرسیدند، کوته نظر و بیگانه با مفهوم شهادت، ایثار و صلابت شمرد ایشان دستاوردهای بزرگ دفاع مقدس را ایستادگی در برابر تجاوزگرانی شمرد که در آرزوی فتح سه روزه خوزستان و سقوط تهران بودند.

در نگاه امام خمینی (س) ایجاد روحیه سلحشوری و قدرتمندی و بیداری میان مردم و ایجاد انسجام و روحیه تعاون و همکاری در میان آنان و پیدایش معنویت در میان نیروهای نظامی اعم از سربازان ارتش و ژاندارمری و سپاه پاسداران از دستاوردهای دفاع مقدس بود؛ چنان که در جریان دفاع مقدس استعدادها و صنایع نظامی به حد مطلوب رشد کرد و ایران توانست صدای انقلاب خود را به جهان برساند و مظلومیت خود و ستم متجاوزان را ثابت و دوست و دشمن خود را شناسایی کند.

ایشان صدای اسلام خواهی در آفریقا و علاقه مردم جهان به اسلام را از آثار دفاع مقدس می دانست و ادای تکلیف را هدف اصلی حضور در این جبهه می شمرد در نگاه ایشان برداشته شدن پرده تزویر از چهره جهان خواران، شناخت دوستان و دشمنان، از میان بردن ابهت دو ابرقدرت شرق و غرب، ایجاد حس اعتماد به ملت ها برای توان مبارزه با قدرت ها و ابرقدرت ها، کمک به فتح افغانستان، کمک به فتح فلسطین، احساس ذلت ابرقدرت ها و سردمداران نظام های فاسد در برابر اسلام، کمک به بیداری پاکستان و هندوستان از دیگر دستاوردهای دفاع مقدس بود.

دانشنامه امام خمینی (س)

• قرآن کریم.
• آذری، شادی، سالروز آتش بس جنگ ۸ ساله ایران و عراق، روزنامه دنیای اقتصاد، ۲۹ / ۵ / ۱۳۹۴ش.
• آلمال، فرنگیس، زن، جنگ، ترجمه علیرضا کمری، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
• آویگدور، هاسکورن، طوفان بی پایان، سلاحهای سمی و بازدارندگی، ترجمه عباس مخبر، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
• آهنگران، صادق، امام و دفاع مقدس، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
• ابوغزاله، عبدالحلیم، جنگ ایران و عراق، ترجمه نادر نوروز شاد، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
• اردستانی، حسین، تنبیه متجاوز، بررسی تحولات سیاسی و نظامی از تابستان ۱۳۶۱ تا فروردین ۱۳۶۷، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
• اطلاعات، روزنامه، ۳ / ۴ / ۱۳۵۸ش.
• اطلاع یابی و اطلاع رسانی، مجله، نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی منتشر کرد «اطلس نبردهای ماندگار»، شماره ۱، ۱۳۸۶ش.
• افقری، اکبر، نقش خطبه در بسیج سیاسی توده ها، روزنامه اطلاعات، ۷ / ۸ / ۱۳۶۵ش.
• امام خمینی (س)، سیدروح الله، استفتائات، ج۱، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
• امام خمینی (س)، سیدروح الله، استفتائات، ج۳، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
• همو، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
• امینی فر، شهلا، ایران، NAM، عراق جنبش عدم تعهد و جنگ ایران و عراق، مجله زمانه، شماره ۳۶، ۱۳۸۴ش.
• انجمن گفتگو، پایگاه اطلاع رسانی، ۱۴ / ۱۲ / ۱۳۹۲ش.
• انقلاب اسلامی، روزنامه، ۱۷ / ۹ / ۱۳۵۹ش.
• ایزدی، یدالله، بمباران شیمیایی حلبچه، مجله نگین، شماره ۴۴، ۱۳۹۱ش.
• بهداروند، محمدمهدی و احمد سوداگر، جنگ از نگاهی دیگر، قم، خادم الرضاع، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
• بهروزی، فرهاد، تقویم تاریخ دفاع مقدس غرش توپ ها، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
• بهزاد، حسین و گل علی علی بابایی، همپای صاعقه، کارنامه عملیاتی لشکر محمد رسول اللهص، تهران، سوره مهر، چاپ ششم، ۱۳۸۷ش.
• پارسادوست، منوچهر، نقش عراق در شروع جنگ همراه با بررسی تاریخ عراق و اندیشه های حزب بعث، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.
• جبوری، حامد علوان، روایت جنگ تحمیلی از زبان افسر ارشد حزب بعث، روزنامه کیهان، ۱۵ / ۷ / ۱۳۹۶ش.
• جبوری، حامد علوان، پایگاه اطلاع رسانی گفتگو، ۴ / ۷ / ۱۳۸۴ش.
• جعفری ولدانی، اصغر، بحران در مرزهای بحرین با قطر، مجله مطالعات خاورمیانه، شماره ۵، ۱۳۷۴ش.
• جعفری ولدانی، اصغر و نیلوفر حق شناس کاشانی، اختلافات مرزی و ارضی بین کشورهای خلیج فارس و تأثیر آن بر امنیت منطقه، چاپ شده در مجموعه مقالات سومین سمینار بررسی مسایل خلیج فارس ۱۳۶۹، تهران، مرکز مطالعات خلیج فارس، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
• جعفری، مجتبی، پایگاه اطلاع رسانی خبری تحلیلی عصر ایران، ۲۹ / ۶ / ۱۳۹۳ش.
• جمشیدی، فخری، بیکاری و تبعات آن در میان مهاجران جنگ تحمیلی، مجله کار و جامعه، شماره ۴۱، ۱۳۸۰ش.
• جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۵ / ۱ / ۱۳۵۹ش.
• جمهوری اسلامی، روزنامه، ۳۰ / ۶ / ۱۳۹۴ش.
• حبیبی، حمید، گروگان گیری و آغاز جنگ ایران و عراق، تهران، معارف، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
• حسینیا، احمد، امیر خستگی ناپذیر، زندگینامه سرلشکر شهید ولی الله فلاحی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
• حضرتی، حسن، و دیگران، جنگ ایران و عراق در گفتمان سیاسی نهضت آزادی ایران، مجله ژرفا پژوه، شماره ۱۰، ۱۳۹۵ش.
• حوزه، مجله، جنگ در آینه مبانی، شماره ۱۳، ۱۳۶۴ش.
• حیدریان، حمیرا، مقاله، روزنامه ایران، ۱۱ / ۱۱ / ۱۳۹۵ش.
• خامنه ای، سیدعلی، پایگاه اطلاع رسانی مشرق، ۲ / ۷ / ۱۳۹۱ش.
• خامنه ای، سیدعلی، خاطرات و حکایتها، تهران، قدر ولایت، چاپ چهارم، ۱۳۸۰ش.
• خامنه ای، سیدعلی، در مکتب جمعه، مجموعه خطبه های نمازجمعه تهران، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول ۱۳۶۵ش.
• خامنه ای، سیدعلی، روزنامه اطلاعات، ۳۰ / ۳ / ۱۳۶۰ش.
• خامه یار، حسن، سرلشکر جواد فکوری از ولادت تا شهادت، مجله شاهد یاران، شماره ۱۲۴، ۱۳۹۴ش.
• خامه یار، محمد، اولین های دفاع مقدس، قم، رهپویان، چاپ دوم، ۱۳۸۳ش.
• خدری، رضا، خرمشهر از اسارت تا آزادی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۶۶ش.
• داوری، امین، گزارش هجوم هوایی عراق به فرودگاه مهرآباد، مجله نگین ایران، شماره ۴۲، ۱۳۹۱ش.
• درودیان، محمد، انقلاب اسلامی، جنگ تحمیلی و نظام بین الملل، مجموعه مقالات دفاع مقدس، دفتر بررسی های سیاسی انقلاب اسلامی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
• درودیان، محمد، پایان جنگ سیری در جنگ ایران و عراق، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
• درودیان، محمد، پرسش های اساسی جنگ، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
• درودیان، محمد، جنگ، بازیابی ثبات، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۸۷ش.
• درودیان، محمد، گزینه های راهبردی جنگ، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.
• درویشی، جنگ ایران و عراق، فرهاد و دیگران، ریشه های تهاجم، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
• درویشی، فرهاد، جنگ ایران و عراق، پرسش ها و پاسخ ها، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
• دفتر سیاسی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، گذری بر دو سال جنگ، بی جا.
• دکوئیار، خاویار، حرفی از هزاران، مجموعه مقالات گفتگوها و سخنرانی ها، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
• ذوالنوری، مجتبی، مصاحبه، مجله حریم امام، شماره ۱۵۷، ۳۰ / ۱۱ / ۱۳۹۳ش.
• راکی، علی، اعراب ضد صدام «جبهه پایداری عرب» جنگ ایران و عراق، مجله زمانه، شماره ۳۶، ۱۳۸۴ش.
• رجایی، محمدعلی، فرزند ملت در آیینه انقلاب اسلامی، مجموعه سخنرانی های شهید رجایی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۱ش.
• رحمانی، محمدعلی، مصاحبه، مجله حریم امام، شماره ۱۵۷، ۳۰ / ۱۱ / ۱۳۹۳ش.
• رسالت، روزنامه، ۲۰ / ۱ / ۱۳۶۷ش.
• رسالت، روزنامه، ۳ / ۵ / ۱۳۸۶ش.
• رسولی محلاتی، سیدهاشم، مصاحبه با حجت الاسلام سیدهاشم رسولی محلاتی، مجله حوزه، شماره ۳۷–۳۸، ۱۳۶۹ش.
• رشید، محسن، خبرگزاری فارس، ۳۱ / ۶ / ۱۳۹۳ش.
• رضایی، محسن، آشنای غریب، ناگفته های دکتر محسن رضایی، تهران، جبهه نسل سوم انقلاب اسلامی ایران، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
• جنگ به روایت فرمانده، به اهتمام پژمان پورجباری، تهران، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
• رضایی، محسن، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
• رفیق دوست$ محسن، برای تاریخ می گویم، خاطرات محسن رفیق دوست، برای تاریخ می گویم، به کوشش سعید علامیان، تهران، سوره مهر، چاپ دوم، ۱۳۹۲ش.
• روحانی، حسن، روزنامه رسالت، ۲۷ / ۴ / ۱۳۷۵ش.
• سالاری، محمد، مقاله، روزنامه ایران، ۲۴ / ۳ / ۱۳۹۵ش.
• سامرائی، وفیق، ویرانی دروازه شرقی، ترجمه عدنان قارونی، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، چاپ هفتم، ۱۳۹۳ش.
• شریف النسب، سیدمحمدعلی، روزنامه ایران، ۶ / ۷ / ۱۳۹۴ش.
• شعبانی سارویی، رمضان، مطالعات ملی، مجله علوم سیاسی، شماره ۲۳، ۱۳۸۴ش.
• شماعی، محمد، نگاهی به سه دهه خدمت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مجله حصون، شماره ۱۷، ۱۳۸۷ش.
• شهیدزاده، حسین، ره آورد روزگار، تهران، البرز، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
• شیخ الاسلام، حسین، مصاحبه، مجله شاهد یاران، شماره ۴۱–۴۲، ۱۳۸۸ش.
• شیرزادی شیخ سرخ الدین، احمد، ساغر سیمرغ، سیری بر مجاهدتهای شهید مرادعلی پرندین، تهران، چاپخانه سپاه، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
• شیرودی، مرتضی، عملکرد سازمان های بین المللی در جنگ تحمیلی، مجله رواق اندیشه، شماره ۳۴، ۱۳۸۳ش.
• صالحی، حمید، نقش و عملکرد کشورهای اروپایی در طول جنگ عراق علیه ایران، مجله پژوهشنامه دفاع مقدس، شماره ۱، ۱۳۹۰ش.
• صیاد شیرازی$ علی، ناگفته های جنگ، خاطرات سپهبد شهید صیاد شیرازی، ناگفته های جنگ، تدوین احمد دهقان، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
• ضیایی بیگدلی، محمدرضا، حقوق بین الملل عمومی، تهران، گنج دانش، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۷ش.
• عبدالله زاده، حسن، روزنامه ایران، ۳ / ۳ / ۱۳۹۳ش.
• عظیمی، رقیه سادات، عربستان سعودی، چاپ شده در مجموعه مباحث کشورها و سازمان های بین المللی، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
• علایی، حسین، روند جنگ ایران و عراق، تهران، نشر مرز و بوم، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
• علیزاده، همایون، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نسبت به جهان عرب، مجله مطالعات خاورمیانه، شماره ۴، ۱۳۷۷ش.
• فرزانه، محمدباقر، نگاهی به جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، مجله مشکوة، شماره ۱، ۱۳۶۱ش.
• فضلی، علی، یک خاطره فراموش نشدنی، چاپ شده در امام و دفاع مقدس، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
• فوزی تویسرکانی، یحیی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی در ایران، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
• قادری کنگاوری، روح الله، تحلیلی بر میزان کمک های مالی ـ تسلیحاتی منطقه ای و فرامنطقه ای به عراق در جنگ تحمیلی علیه ایران، مجله مطالعات دفاع مقدس، شماره ۳۲، ۱۳۸۹ش.
• کریم پور، کریم، مصاحبه، روزنامه ایران، ۱۷ / ۹ / ۱۳۸۷ش.
• کریمی، حجت الله، بررسی روند روابط ایران و عراق از پیروزی انقلاب اسلامی تا کناره گیری حسن البکر، مجله نگین ایران، شماره ۳۸، ۱۳۹۰ش.
• کیا، ب، ارتش تاریکی، تهران، مرکز ترجمه و نشر کتاب، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
• کیهان، روزنامه، ۱۵ / ۱۱ / ۱۳۸۲ش.
• کیهان، روزنامه، ۳۰ / ۷ / ۱۳۹۲ش.
• کیهان، روزنامه، ۱۴ / ۶ / ۱۳۹۴ش.
• لوی، جک اِس و فروئلیچ میک، علل وقوع جنگ ایران و عراق، ترجمه یعقوب نعمتی و روجنی، مجله نگین ایران، شماره ۳۷، ۱۳۹۰ش.
• محمدپور، محمد، بررسی بحران کردستان در آستانه جنگ تحمیلی، مجله پژوهشنامه دفاع مقدس، شماره ۹، ۱۳۹۳ش.
• مختاری، احمدرضا، نیروهای اردنی و مصری در لشکرهای عراق، تنظیم عقیل انبارداران، مجله نگین ایران، شماره ۵۳، ۱۳۹۴ش.
• مدنی، سیدجلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ نهم، ۱۳۷۸ش.
• مدیون، مصطفی، روزنامه ایران، ۳۰ / ۴ / ۱۳۹۲ش.
• مرکز امور حقوقی بین الملل معاونت حقوقی و امور مجلس ریاست جمهوری، احراز قضایی استفاده عراق از سلاحهای شیمیایی در طول جنگ تحمیلی علیه ایران، مجله حقوقی بین المللی، شماره ۳۴، ۱۳۸۵ش.
• مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، روزشمار جنگ ایران و عراق، هجوم سراسری، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
• مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهیدمطهری، صدرا، تهران، چاپ دهم، ۱۳۸۶ش.
• مظفری، حاتم، خاطراتی از شهیدان منفرد نیاکی و اقارب پرست فرماندهان سرافراز ارتش، روزنامه کیهان، ۲۸ / ۱ / ۱۳۹۵ش.
• معرفت جو، علی، منطق جنگ خلیج فارس، مجله اطلاعات سیاسیاقتصادی، شماره ۴۲–۴۱، ۱۳۶۹ش.
• مقتدر، غلام حسین، جنگ های هفتصد ساله ایران و روم، مطبعه مجلس، ۱۳۱۵ش.
• مکی، ساندرا، ایرانی ها، ایران، اسلام و روح یک ملت، ترجمه شیوا رویگردان، تهران، ققنوس، ۱۳۸۰ش.
• منصوری لاریجانی، اسماعیل، بررسی حقوقی، سیاسی تجاوز رژیم عراق به جمهوری اسلامی ایران، تهران، تابان، بی تا.
• همو، تاریخ دفاع مقدس، قم، خادم الرضاع، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
• میرشکاری، اصغر، خاطراتی از جلوه های ممتاز شخصیت امام خمینی (س)، قم، محراب قلم، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
• میلر، جودیت و لوری میلروی، صدام حسین و بحران خلیج فارس، ترجمه احمد قاضی، تهران، زرین، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.
• نخعی، هادی و حسین یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، پیدایش نظام جدید، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
• نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، تهران، بنیاد، چاپ نهم، ۱۳۷۲ش.
• نقیب زاده، احمد، وحید امانی زورام، نقش روحانیت شیعه در انقلاب اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
• نورمفیدی، سیدکاظم، مصاحبه، مجله حریم امام، شماره ۱۵۷، ۳۰ / ۱۱ / ۱۳۹۳ش.
• نیری، سیدرضا، نیم قرن خدمت، خاطرات سیدرضا نیری، تدوین حجت الله طاهری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
• نیکخواه، محمدباقر، جنایت جنگی، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
• ولایتی، علی اکبر، حرفی از هزاران، مجموعه مقالات گفتگوها و سخنرانی ها، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر، خطبه های نماز جمعه سال ۱۳۶۱، به کوشش محسن هاشمی، تهران دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر، دوازده نامه، متن نامه های مبادله شده بین رؤسای جمهوری اسلامی ایران و جمهوری عراق در سال ۱۳۶۹، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
• هاشمی رفسنجانی، روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۱ / ۶ / ۱۳۹۵ش.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، روزهای پایداری، عباس بشیری، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۵۹، انقلاب در بحران، به اهتمام عباس بشیری، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۱، پس از بحران، به اهتمام فاطمه هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۲، آرامش و چالش، به کوشش مهدی هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۵، اوج دفاع، به اهتمام عماد هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۶، دفاع و سیاست، به کوشش علیرضا هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۷، پایان دفاع، آغاز بازسازی، به کوشش علیرضا هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ دوم، ۱۳۹۰ش.
• هاشمی رفسنجانی، اکبر، خاطرات بزرگان دربارهٔ مقام معظم رهبری، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، ۲۴ / ۷ / ۱۳۹۰ش.
• همت، محمدابراهیم، تحلیل شهید همت از چگونگی آغاز جنگ تحمیلی، مجله شاهد یاران، شماره ۱۰۴، ۱۳۹۳ش.
• یحیوی، سیدحسین، جنگ شهرها، مجله نگین ایران، شماره ۳۶، ۱۳۹۰ش.
• یکتا، حسین، رونوشت شیمیایی تجاوز، بررسی کاربرد تسلیحات شیمیایی از سوی عراق، مجله زمانه، شماره ۳۶، ۱۳۸۴ش.