پرتال امام خمینی (س) / استفتائات
سؤال: اگر متوفی نه پدر و مادر و فرزند داشته باشد و نه جد و برادر و خواهر و فرزند برادر و خواهر، میراث او به چه شخصی می‌رسد؟
پاسخ کارشناس:
انساب، سه طبقه میباشند: اولی: پدر و مادر - بدون واسطه - و اولاد اگر چه پایین بروند؛ الاقرب فالاقرب. [۱] طبقه دوم: اخوه (برادر و خواهر) و اولاد آنها - که «کلاله» نامیده میشوند - و اجداد به طور مطلق، میباشند و هیچ یک از اینها در صورت وجود یک نفر از طبقه سابق، ارث نمیبرد. [۲] طبقه سوم: اعمام (عمو و عمه) و اخوال (دایی و خاله) است. و با وجود یک نفر از طبقه قبلی هیچ یک از اینها ارث نمیبرند. [۳] ارث طبقه سوم بر خلاف طبقه اول و دوم، در قران کریم به صراحت ذکر نشده است و همه آنان به قرابت ارث می‌برند نه به فرض؛ و آیه شریفه: «وَأُوْلُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَی بِبَعْضٍ فِی کِتَابِ اللَّهِ» در سوره انفال (آیه ۷۵) و سوره احزاب (ایه ۶) بر اساس تفسیر اهل بیت علیهم السلام شامل اعمام و اخوال می‌شود؛ که قاعده «الأقرب یمنع الأبعد» از آن مستفاد است.
عمو و عمه پدر و مادری یا پدری
اگر وارث میت به عمومه (عمو و عمه) پدر و مادری یا پدری منحصر باشد، ترکه مال آنها میباشد و در صورت اختلاف جنس، مرد دو برابر زن ارث میبرد. [۴]
عمو و عمه مادری
اگر وارث میت به عمومه مادری منحصر باشد ترکه مال آنها است و در صورت تعدد و یکی بودن جنس، به طور مساوی تقسیم می‌شود و در صورت اختلاف جنس، احتیاط به مصالحه و تراضی ترک نشود. [۵]
عمومه ابوینی یا پدری با عمومه مادری
اگر عمومه ابوینی یا پدری با عمومه مادری با هم باشند، سدس آن در صورت انفراد و ثلث آن در صورت تعدد، مال عمومه مادری است که در صورت یکی بودن جنس به طور مساوی تقسیم می‌شود و در صورت اختلاف با صلح احتیاط می‌شود و بقیه آن مال عمومه ابوینی یا پدری است که در صورت اختلاف جنس، مرد دو برابر زن ارث میبرد. [۶]
دایی و خاله پدر و مادری یا پدری
اگر وارث میت به خئوله (دایی و خاله) پدر و مادری یا پدری منحصر باشد ترکه مال آنها است. و در صورت تعدد بین آنها مطلقاً به طور مساوی تقسیم می‌شود. و همچنین است حال در خئوله مادری. [۷]
خئوله ابوینی یا پدری با خئوله مادری
اگر خئوله ابوینی یا پدری با خئوله مادری با هم باشند سدس آن در صورت انفراد و ثلث آن در صورت تعدد مال خئوله مادری است که مطلقاً به طور مساوی تقسیم می‌شود و بقیه آن مال خئوله ابوینی است. و در صورت نبود خئوله ابوینی مال خئوله پدری میباشد و در صورت تعدد، مطلقاً به طور مساوی تقسیم می‌شود. [۸]
عمومه ابوینی یا پدری با خئوله ابوینی یا پدری
اگر عمومه ابوینی یا پدری با خئوله ابوینی یا پدری با هم باشند ثلث آن مال خئوله است که با تعدد آنها به طور مساوی تقسیم می‌شود و دو ثلث آن مال عمومه است که در صورت تعدّد و اختلاف در جنس، مرد دو برابر زن ارث میبرد. [۹]
عمومه مادری و خئوله مادری
اگر عمومه مادری و خئوله مادری با هم باشند، ثلث آن مال خئوله است که در صورت متعدد بودن آنها مطلقاً به طور مساوی تقسیم می‌شود. و دو ثلث آن مال عمومه است که در صورت تعدد و عدم اختلاف در جنس، به طور مساوی تقسیم می‌شود و با اختلاف با مصالحه احتیاط می‌شود. [۱۰]
عمومه و خئوله ابوینی یا پدری و عمومه مادری
اگر عمومه ابوینی یا پدری و خئوله این چنین و عمومه مادری با هم باشند، ثلث آن مال خئوله است که در صورت تعدّد مطلقاً به طور مساوی تقسیم می‌شود و یک سدس از دو ثلث در صورت یکی بودن و ثلث از آن در صورت تعدد، مال عمومه مادری میباشد و در صورت تعدد و اختلاف در جنس، با مصالحه احتیاط می‌شود و بقیه آن مال عمومه ابوینی یا پدری است که در صورت تعدد و اختلاف در جنس، مرد دو برابر زن ارث میبرد. [۱۱]
عمومه ابوینی یا پدری با عمومه و خئوله مادری
اگر عمومه ابوینی یا پدری با عمومه و خئوله مادری با هم باشند، ثلث آن مال خئوله مادری میباشد که با فرض تعدد باید مطلقا بین آنها به طور مساوی تقسیم شود. و سدس از دو ثلث باقیمانده در صورت انفراد و ثلث از دو ثلث در صورت تعدد مال عمومه مادری میباشد که در صورت تعدد و اختلاف جنس باید با مصالحه احتیاط شود. و بقیه از دو ثلث مال بقیه (عمومه ابوینی یا پدری) میباشد که در صورت تعدد و اختلاف جنس، برای مرد دو برابر زن میباشد. [۱۲]
عمومه و خئوله ابوینی یا پدری و خئوله مادری
اگر عمومه ابوینی یا پدری با خئوله این چنین و خئوله مادری با هم باشند ثلث آن مال تمام خئوله است مطلقاً، به این طور که یک سدس از ثلث در صورت یکی بودن و ثلث آن در صورت تعدد، مال خئوله مادری است که مطلقاً به طور مساوی بین آنها تقسیم می‌شود و بقیه ثلث مال خئوله پدری یا ابوینی است که مطلقاً به طور مساوی میباشد و دو ثلث ترکه مال عمومه است. و در صورت تعدد و اختلاف در جنس مرد دو برابر زن ارث میبرد. [۱۳]
خئوله ابوینی یا پدری با عمومه و خئوله مادری
اگر خئوله ابوینی یا پدری با عمومه و خئوله مادری با هم باشند، ثلث آن مال خئوله است و سدس این ثلث در صورت انفراد و ثلث آن در صورت تعدد مال خئوله مادری است که مطلقاً به طور مساوی میباشد و بقیه ثلث مال خئوله ابوینی یا پدری است که مطلقاً به طور مساوی بین آنها تقسیم می‌شود. و دو ثلث ترکه مال عمومه مادری است که در صورت تعدد و اختلاف جنس با مصالحه، احتیاط می‌شود. [۱۴]
صنفهای چهارگانه
اگر صنفهای چهارگانه با هم باشند، ثلث آن مال خئوله است و سدس این ثلث در صورت یکی بودن و ثلث این ثلث در صورت تعدد مال خئوله مادری است که مطلقاً بین آنها مساوی میباشد و بقیه این ثلث مال خئوله ابوینی یا پدری است که مطلقاً به طور مساوی است. و سدس دو ثلث ترکه در صورت یکی بودن و ثلث آن در صورت تعدد، مال عمومه مادری است و در صورت اختلاف در جنس با مصالحه احتیاط می‌شود، و بقیه دو ثلث مال عمومه پدری یا ابوینی است که در صورت تعدد و اختلاف در جنس، مرد دو برابر زن ارث میبرد. [۱۵]
عمومه پدری با وجود عمومه ابوینی
عمومه پدری با وجود عمومه ابوینی ارث نمیبرد. و همچنین است حال در خئوله. [۱۶]
اجتماع یکی از عمو و عمه و دایی و خاله با یکی از زوجین
در صورت اجتماع همه وراث طبقه سوم و یا یک یا چند نفر از آنان با یکی از زوجین فروع زیادی است که در تحریرالوسیله بیان شده است. مثلاً «اگر یکی از زوجین با عمومه ابوینی یا پدری با هم باشند برای همسر سهم بیشترش میباشد و بقیه مال عمومه است که به مرد دو برابر زن داده می‌شود. و اگر یکی از زوجین با خئوله ابوینی یا پدری با هم باشند پس حکم همان است مگر در این جهت که باقی مال بین خئوله مطلقاً به طور مساوی تقسیم می‌شود. و همچنین است اگر یکی از زوجین با خئوله مادری با هم باشند. و چنانچه یکی از زوجین با عمومه مادری با هم باشند پس حکم همان است مگر در این جهت که با فرض اختلاف در جنس نباید احتیاط به مصالحه ترک شود.» [۱۷]
اولاد عمومه و خئوله
هیچ یک از اولاد عمومه و خئوله با وجود یک نفر از عمومه یا خئوله ارث نمیبرد، پس با بودن خاله مادری مثلًا، اولاد عمومه و همچنین اولاد خئوله مطلقاً، ارث نمیبرند مگر در یک مورد و آن در جایی است که عموی پدری و پسر عموی ابوینی باشد که این پسر عمو بر آن عمو مقدم می‌شود، به شرطی که با آنها نه عموی ابوینی و نه عموی مادری و نه عمه مطلقاً و نه دایی و خاله مطلقاً نباشد. و بین این‌که عموی پدری یکی باشد یا متعدد، فرق نمیکند. و همچنین بین این‌که پسر عموی ابوینی یکی باشد یا متعدد، فرق نمیکند. پس در این صورت، ارث میت مال پسر عمو میباشد، نه عمو و نه پسران عموها و عمهها و داییها و خالهها. و در این مورد، فرق نمیکند که یکی از زوجین باشد یا نباشد و این حکم در غیر این مورد جاری نمیشود. البته اگر وارث میت، عمه پدری و پسر عموی ابوینی باشد با مصالحه، احتیاط نمودن مطلوب است. [۱۸] (و) اولاد عمومه و خئوله در صورتی که خود آنها و کسانی که در درجه آنها قرار دارند نباشند، جای آنها میباشند و کسی که اقرب است اگر چه سببش یکی باشد، بر ابعد اگر چه قرابتش به دو سبب باشد، مقدم است، مگر در یک مورد که پیش از این گذشت. و اولاد عمومه و خئوله، ارث کسی را که به سبب او قرابت پیدا میکنند می‌برند. [۱۹]
۱۴۰۲/۰۵/۲۶ – محمد ساعدی
[۱] موسوعة الإمام الخمینی، ج۲۳، تحریر الوسیلة، ج۲، ص:۴۰۷، کتاب المواریث، المقصد الاول فی میراث الانساب، موسسة تنظیم و نشر آثار الإمام الخمینی (قدس سره) - ایران - تهران، چاپ: ۳، ۱۴۳۴ ه.ق.
[۲] همان، ص:۴۱۲، المرتبة الثانیة.
[۳] همان، ص:۴۱۸، المرتبة الثالثة.
[۴] همان، مسألة۱.
[۵] همان، مسألة۲.
[۶] همان، مسألة۳.
[۷] همان، مسألة۴.
[۸]همان ، مسألة۵.
[۹] همان، مسألة۶.
[۱۰] همان، ص:۴۱۹، مسألة۷.
[۱۱] همان، مسألة۸..
[۱۲] همان، مسألة۹.
[۱۳] همان، مسألة۱۰.
[۱۴] همان، ص:۴۲۰، مسألة۱۱.
[۱۵] همان، مسألة۱۲.
[۱۶] همان، ص:۴۲۲، مسألة۲۱.
[۱۷] همان، ص:۴۲۰، مسألة۱۳.
[۱۸] همان، ص:۴۲۳، وهاهنا امور، الاول.
[۱۹] همان، الثانی.