پرتال امام خمینی (س) / استفتائات

سؤال: اگر از وارث طبقه اول کسی نباشد ارث به چه کسانی می‌رسد؟

پاسخ کارشناس:
قرآن کریم ارث طبقه دوم را در سوره نساء بیان نموده است. در قسمتی از آیه ۱۲ که مربوط به کلاله امی است می‌فرماید: وَ إِنْ کانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَلالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ کانُوا أَکْثَرَ مِنْ ذلِکَ فَهُمْ شُرَکاءُ فِی الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصی‌ بِها أَوْ دَیْنٍ غَیْرَ مُضَارٍّ وَصِیَّةً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَلیمٌ حَلیمٌ.
و اگر مردی یا زنی بمیرد که وارثش کلاله او باشند (یعنی پدر و مادر و فرزند نداشته باشد) و یک برادر و یا خواهر (اُمّی) داشته باشد در این فرض سهم ارث هر یک نفر از آنها یک سُدس خواهد بود و اگر بیش از یک نفر باشد همه آن‌ها ثلث ترکه را به اشتراک ارث برند، بعد از خارج کردن بدهی و حقّ وصیّت میّت در صورتی که وصیّت یا بدهی زیان‌آور نباشد. این حکمی است که خدا سفارش فرموده، و خدا دانا و بردبار است.
حکم ارث کلاله أبوینی و أبی نیز در آیه ۱۷۶ چنین بیان شده است: یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللَّهُ یُفْتیکُمْ فِی الْکَلالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ لَیْسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَها نِصْفُ ما تَرَکَ وَ هُوَ یَرِثُها إِنْ لَمْ یَکُنْ لَها وَلَدٌ فَإِنْ کانَتَا اثْنَتَیْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثانِ مِمَّا تَرَکَ وَ إِنْ کانُوا إِخْوَةً رِجالاً وَ نِساءً فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلیمٌ.
(ای پیغمبر) از تو در باره کلاله (یعنی برادر و خواهر پدری یا پدری و مادری) فتوا خواهند، بگو: خدا چنین فتوا می‌دهد که هر گاه کسی بمیرد در حالی که فرزند نداشته باشد و او را خواهری باشد، وی را نصف ترکه است و او نیز از خواهر ارث برد اگر خواهر را فرزند نباشد. و اگر میت را دو خواهر باشد آن‌ها را دو ثلث ترکه است. و اگر میت را چندین برادر و خواهر است در این صورت ذکور دو برابر اِناث ارث برند. خدا (احکام خود را) برای شما بیان می‌کند تا گمراه نشوید، و خدا به همه چیز دانا است.

وارثان طبقه دوم
انساب، سه طبقه می‏‌باشند: اولی: پدر و مادر - بدون واسطه - و اولاد اگر چه پایین بروند؛ الاقرب فالاقرب. [۱] طبقه دوم: اخوه (برادر و خواهر) و اولاد آن‌‏ها - که «کلاله» نامیده می‌‏شوند - و اجداد به طور مطلق، می‌‏باشند و هیچ یک از این‌‏ها در صورت وجود یک نفر از طبقه سابق، ارث نمی‏‌برد. [۲]

کلاله پدری و مادری
اگر تنها برادر پدری و مادری باشد، مال از جهت قرابت مال او است. و اگر با او برادر یا برادرهایی این چنین باشند مال به طور مساوی بین آن‏‌ها است و اگر با آن‏‌ها زن‏‌ها یا زنی این چنین باشند (خواهر یا خواهرهای پدر و مادری) برای مرد همانند سهم دو زن است. [۳] اگر تنها خواهر پدر و مادری باشد نصف آن به عنوان فرض مال او است و بقیه از جهت قرابت به او رد می‌‏شود. و اگر متعدد باشند دو ثلث آن به عنوان فرض مال آن‏‌ها است و بقیه آن از جهت قرابت به آن‌‏ها رد می‌‏شود. [۴]

کلاله پدری
کلاله پدری جای کلاله پدر و مادری - در صورتی که آن‏‌ها نباشند - می‏‌نشینند. پس حکم آن‏‌ها در تنها بودن و با هم بودن همان حکم کلاله پدر و مادری است. بنا بر این اگر تنها برادر باشد، مال، مال او می‌‏باشد و اگر متعدد باشند مال به طور مساوی مال آن‌‏ها می‌‏باشد. و اگر در بین آن‌‏ها زن باشد مرد دو برابر زن ارث می‏‌برد. و اگر تنها خواهر باشد نصف آن به عنوان فرض و بقیه آن از جهت رد، مال او می‌‏باشد. و اگر متعدد باشد دو ثلث آن مال دو خواهر یا چند خواهر به عنوان فرض و بقیه آن به عنوان رد مال آن‏‌ها می‌‏باشد. [۵]
برادر و خواهر پدری با وجود یکی از برادرها یا خواهرهای پدر و مادری، ارث نمی‏‌برد. [۶]

کلاله مادری
اگر یکی از فرزندان مادری از کسانی که با او ارث می‌‏برد منفرد باشد (کسی با او در آن طبقه نباشد) سدس مال به عنوان فرض و بقیه به عنوان رد و قرابت مال او است؛ چه مرد باشد یا زن. و اگر فرزند مادری دو نفر و بیشتر باشند ثلث آن به عنوان فرض و بقیه آن از جهت قرابت، مال آن‏‌ها است و به طور مساوی بین آن‌‏ها تقسیم می‌‏شود اگر چه دو جنس مختلف (مرد و زن) باشند. [۷]

کلاله مختلف
اگر اخوه، مختلف باشند که بعضی از آن‌‏ها مادری و بعضی از آنان پدر و مادری باشند، سدس آن به عنوان فرض مال کسی است که به مادر با او قرابت دارد، در صورتی که یکی باشد؛ و اگر متعدد باشند ثلث آن به عنوان فرض مال آن‏‌ها می‌‏باشد و به طور مساوی بین آن‌‏ها تقسیم می‌‏شود اگر چه در جنس اختلاف داشته باشند و بقیه آن - پنج ششم یا دو ثلث - مال کسی است که به واسطه پدر و مادر قرابت دارد و بین آن‌‏ها تقسیم‏ می‌‏شود؛ و در صورتی که در جنس اختلاف داشته باشند مرد دو برابر زن ارث می‌‏برد. [۸] در صورت نبودن اخوه پدر و مادری و بودن اخوه پدری با اخوه مادری، حکم آن همان است که در مسأله قبل ذکر شد پس اخوه پدری جای اخوه پدر و مادری می‏‌نشینند. [۹]

جد یا جده
اگر تنها جد باشد مال، برای او می‌‏باشد؛ پدری باشد یا مادری و یا پدر و مادری. و همین‌طور است اگر تنها جده باشد. [۱۰]

جد و جده مادری با پدری
اگر جد یا جده مادری یا هر دو با جد یا با جده پدری یا با هر دو با هم باشند ثلث آن - به طور مساوی - مال کسی است که به واسطه مادر قرابت دارد و دو ثلث آن - به طوری که مرد دو برابر زن ارث ‏می‌برد - مال کسی است که به واسطه پدر قرابت دارد. [۱۱]

جد و جده مادری با کلاله مادری
اگر جد و جدّه مادری یا یکی از آن‌‏ها با اخوه مادری با هم باشند جدّ مانند برادر مادری و جده مانند خواهر مادری است و بین آن‏‌ها مطلقا به طور مساوی تقسیم می‌‏شود. [۱۲]

جد و جده از طرف پدر و مادر یا پدر با اخوه پدری
اگر جد و جده یا یکی از آن‌‏ها از طرف پدر و مادر یا از طرف پدر با اخوه پدری با هم باشند، جد به منزله برادر پدری و جدّه به منزله خواهر پدری می‌‏باشد که مرد دو برابر زن ارث می‌‏برد. [۱۳]

جد و جده مادری با اخوه پدر و مادری یا پدری
اگر اخوه پدر و مادری یا پدری با جد یا جدّه یا با جد و جدّه مادری با هم باشند ثلث ترکه مال جد می‏‌باشد و در صورتی که متعدد باشند به طور مساوی - مطلقا - بین آن‏‌ها تقسیم می‌‏شود. و دو ثلث آن مال اخوه است که در صورتی که متعدد و مختلف باشند سهم مرد دو برابر زن است. البته اگر تنها یک خواهر با جدوده مادری باشد نصف آن به عنوان فرض مال خواهر و ثلث آن مال جدوده است و در سدس آن اشکال است، از این جهت که آیا به خواهر یا به او و جدوده رد می‌‏شود؟ پس احتیاط ترک نشود، اگر چه ارجح آن است که دو ثلث آن مال خواهر و یک ثلث آن مال اجداد باشد مانند بقیه فرض‌‏ها. [۱۴]

جدوده پدری با اخوه مادری
اگر جدوده پدری با اخوه مادری با هم باشند در صورتی که یک برادر یا یک خواهر باشد سدس آن مال برادر یا مال خواهر است و در صورتی که متعدد باشند ثلث آن مال آن‏‌ها می‏‌باشد، به طور مساوی و لو این‌که مختلف باشند و بقیه آن در هر دو فرض مال اجداد می‏‌باشد که مرد دو برابر زن ارث می‌‏برد. [۱۵]

اجتماع اخوه ابوینی یا ابی
در صورت اجتماع اخوه پدر و مادری یا پدری - در صورت نبود اخوه پدر و مادری - و اجداد پدری و اخوه مادری با هم، سدس مال در صورتی که یکی باشند و ثلث آن در صورت تعدد، به طور مساوی مال اخوه مادری می‏‌باشد و بقیه آن مال اخوه پدر و مادری یا پدری و جد و جدّه است که در صورتی که در جنس مختلف باشند مرد دو برابر زن ارث می‏‌برد. [۱۶]
اخوه ابوینی یا ابی با جدوده ابی و جدوده امی
اگر اخوه پدر و مادری یا پدری با جدوده پدری و جدوده مادری با هم باشند، ثلث آن مال جدوده مادری است و در صورتی که متعدد باشند به طور مساوی تقسیم می‌‏شود. و دو ثلث آن مال بقیه آنان می‌‏باشد که مرد دو برابر زن ارث می‌‏برد. و سهم جد مانند برادر و سهم جده مانند خواهر است. [۱۷]

جدوده امی و اخوه ابوینی یا ابی و اخوه امی
اگر جدوده مادری و اخوه پدر و مادری یا پدری و اخوه مادری با هم باشند، ثلث آن مال کسی است که به واسطه مادر قرابت دارد که به طور مساوی است و دو ثلث آن مال کسی است که به واسطه پدر قرابت دارد که مرد دو برابر ارث می‏‌برد. [۱۸]

جدوده پدری با جدوده مادری و اخوه مادری
اگر جدوده پدری با جدوده مادری و اخوه مادری با هم باشند، ثلث آن مال کسی است که به واسطه مادر قرابت دارد و به طور مساوی است. و دو ثلث مال کسی است که به واسطه پدر قرابت دارد و مرد دو برابر زن ارث می‌‏برد. [۱۹]

جدوده پدری با مادری و اخوه ابوینی و مادری
اگر جدوده پدری با جدوده مادری و اخوه پدر و مادری یا پدری و اخوه مادری با هم باشند، ثلث آن مال کسی است که به واسطه مادر قرابت دارد به طور مساوی و دو ثلث آن مال کسی است که با پدر با او قرابت دارد که مرد دو برابر زن ارث می‏‌برد. [۲۰]

اجتماع وارث یا وراث طبقه دوم با یکی از زوجین 
اگر یکی از زوجین با اخوه پدر و مادری یا پدری یا با جدوده پدری با هم باشند، برای همسر سهم بیشترش است و بقیه آن در هر دو صورت مال بقیه آنان است که‏ مرد دو برابر زن ارث می‌‏برد. و اگر همسر با یکی از دو طایفه (اخوه یا جدوده‏) مادری‏ با هم باشند برای همسر سهم بیشترش است و بقیه آن در هر دو صورت مال بقیه آنان است که مطلقا به طور مساوی می‏‌باشد. [۲۱]
اگر یکی از زوجین با اخوه پدر و مادری یا پدری و اخوه مادری یا با جدوده پدری و اخوه مادری با هم باشند، برای همسر سهم بیشترش است و سدس ترکه، در صورت یکی بودن و ثلث آن در صورت تعدد به طور مساوی - مطلقاً - مال کسی است که به واسطه مادر قرابت دارد. و بقیه آن مال کسی است که به واسطه پدر یا پدر و مادر قرابت دارد که مرد دو برابر زن ارث می‌‏برد. [۲۲]
اگر یکی از زوجین با اخوه پدر و مادری یا پدری و جدوده مادری یا با جدوده پدری و جدوده مادری با هم باشند، برای همسر سهم بیشترش است و ثلث مجموع ترکه مال کسی است که به واسطه مادر قرابت دارد که در صورت تعدد، به طور مساوی - مطلقاً - تقسیم می‏‌شود. و بقیه آن مال کسی است که به واسطه پدر یا پدر و مادر قرابت دارد که مرد دو برابر زن ارث می‏‌برد. [۲۳]
اگر یکی از زوجین با اخوه پدر و مادری یا پدری و اخوه مادری و جدوده مادری با هم باشند، برای همسر سهم بیشترش می‌‏باشد و ثلث مجموع ترکه مال کسی است که به واسطه مادر قرابت دارد که به طور مساوی تقسیم می‌‏شود و بقیه آن مال اخوه پدر و مادری یا پدری می‏‌باشد که مرد دو برابر می‏‌برد. و همچنین است حال اگر یکی از زوجین با جدوده پدری و اخوه مادری و جدوده مادری با هم باشند. [۲۴]
اگر یکی از زوجین با اخوه پدر و مادری یا پدری و جدوده پدری با هم باشند، برای یکی از زوجین سهم بیشترش می‌‏باشد و بقیه آن مال بقیه آنان می‌‏باشد که مرد دو برابر زن ارث می‏‌برد. و اگر اخوه و همچنین جدوده، مادری باشند بقیه آن، مال آنان به طور مساوی می‏‌باشد. [۲۵]
اگر یکی از زوجین با اخوه پدری یا پدر و مادری و جدوده پدری و اخوه مادری با هم باشند، برای یکی از زوجین سهم بیشترش می‌‏باشد و سدس ترکه در صورت‏ انفراد مال اخوه مادری و ثلث آن، در صورت تعدد، به طور مساوی - مطلقاً - می‏‌باشد و بقیه آن مال بقیه آنان می‏‌باشد که مرد دو برابر زن ارث می‏‌برد. [۲۶]
اگر یکی از زوجین با اخوه ابوینی یا پدری و جدوده پدری و جدوده مادری با هم باشند، برای یکی از زوجین سهم بیشترش است و ثلث ترکه مال جدوده مادری است و مطلقاً به طور مساوی می‌‏باشد و بقیه آن مال بقیه آنان می‏‌باشد که مرد دو برابر زن ارث می‌‏برد. [۲۷]
اگر یکی از زوجین با اخوه ابوینی یا پدری و اخوه مادری و جدوده مادری و جدوده پدری با هم باشند، برای یکی از زوجین سهم بیشترش است و ثلث آن مال کسی است که به واسطه مادر قرابت دارد و مطلقاً به طور مساوی می‌‏باشد. و بقیه آن مال بقیه آنان می‏‌باشد که مرد دو برابر زن ارث می‏‌برد. [۲۸]

اولاد اخوه
اولاد اخوه در حکم اولاد اولاد می‏‌باشند در این‌که با وجود یکی از اخوه پدری یا مادری و لو این‌که دختر باشد، اولاد اخوه ارث نمی‏‌برند و لو این‌که از پدر و مادر باشند. [۲۹] اولاد اخوه ارث کسی را که به واسطه او قرابت پیدا می‏‌کنند می‌‏برند؛ پس اگر یکی از اخوه مادری وارثی را به جا بگذارد، مال به عنوان فرض و رد، در صورتی که یکی باشد مال او می‌‏باشد و در صورتی که متعدد باشند به طور مساوی تقسیم می‏‌شود. و اگر از یکی از اخوه پدری وارثی به جا مانده باشد، مال در صورت انفراد مال او است و در صورت تعدد بین آن‏ها تقسیم می‏‌شود که مرد دو برابر زن ارث می‏‌برد. و اگر اولاد از اخوه متعدد، مادری باشند، پس چاره‏‌ای نیست از فرض حیات واسطه‏‌ها و تقسیم مساوی بین آنان، سپس سهم هر یک بین اولادشان به طور مساوی تقسیم می‌‏شود. و اگر اولاد از دو خواهر - یا بیشتر - ابوینی یا پدری در صورت نبود ابوینی باشند مانند فرض سابق است، لیکن مرد دو برابر زن ارث می‏‌برد. و اگر اولاد از پسران ابوینی یا پدری یا از پسر و دختر ابوینی یا پدری باشند، چاره‏‌ای از فرض زنده بودن واسطه‌‏ها و تقسیم بین آن‌‏ها به طوری که مرد دو برابر زن ارث ببرد نیست، سپس سهم هر یک از آنان بین اولادشان تقسیم شود، که مرد دو برابر زن ارث می‌‏برد. [۳۰]

۱۴۰۲/۰۵/۲۶ – محمد ساعدی

[۱] موسوعة الإمام الخمینی، ج۲۳، تحریر الوسیلة، ج۲، ص:۴۰۷، کتاب المواریث، المقصد الاول فی میراث الانساب، موسسة تنظیم و نشر آثار الإمام الخمینی (قدس سره) - ایران - تهران، چاپ: ۳، ۱۴۳۴ ه.ق.
[۲] همان، ص:۴۱۲، المرتبة الثانیة.
[۳] همان، مسألة۱.
[۴] همان، مسألة۲.
[۵] همان، مسألة۳.
[۶] همان، مسألة۴.
[۷] همان، مسألة۵.
[۸] همان، مسألة۶.
[۹] همان، ص:۴۱۳، مسألة۷.
[۱۰] همان، مسألة۸.
[۱۱] همان، مسألة۹.
[۱۲] همان، مسألة۱۰.
[۱۳] همان، مسألة۱۱.
[۱۴] همان، مسألة۱۲.
[۱۵] همان، مسألة۱۳.
[۱۶] همان، مسألة۱۴.
[۱۷] همان، ص:۴۱۴،، مسألة۱۵.
[۱۸] همان، مسألة۱۶.
[۱۹] همان، مسألة۱۷.
[۲۰] همان، مسألة۱۸.
[۲۱] همان، ص:۴۱۵،، مسألة۱۹.
[۲۲] همان، مسألة۲۰.
[۲۳] همان، مسألة۲۱.
[۲۴]همان، مسألة۲۲.
[۲۵] همان، مسألة۲۳.
[۲۶]همان، ص:۴۱۶،، مسألة۲۴.
[۲۷] همان، مسألة۲۵.
[۲۸] همان، مسألة۲۶.
[۲۹] همان، هاهنا امور، الاول.
[۳۰] همان، الثانی.