پرتال امام خمینی (س) / استفتائات

سؤال: در ارث اولویت اول با چه کسانی است و بین آنان چگونه تقسیم می‌شود؟

پاسخ کارشناس:
خدای سبحان در آیات متعدد کتاب کریم احکام ارث را بیان فرموده است. از جمله آن‌ها آیه ۱۱ سوره نساء است که به سهم ارث طبقه اول پرداخته است:

یُوصِیکُمُ اللَّهُ فِی أَوْلَادِکُمْ لِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ فَإِنْ کُنَّ نِسَاءً فَوْقَ اثْنَتَیْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَکَ وَإِنْ کَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلِأَبَوَیْهِ لِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَکَ إِنْ کَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ کَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِیَّةٍ یُوصِی بِهَا أَوْ دَیْنٍ آبَاؤُکُمْ وَأَبْنَاؤُکُمْ لَا تَدْرُونَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ لَکُمْ نَفْعًا فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیمًا حَکِیمًا.

خداوند به شما در باره فرزندانتان سفارش می‌‏کند سهم پسر چون سهم دو دختر است و اگر (همه ورثه) دختر (و) از دو تن بیشتر باشند سهم آنان دو سوم ماترک است و اگر (دختری که ارث می‌‏برد) یکی باشد نیمی از میراث از آن اوست و برای هر یک از پدر و مادر وی (متوفی) یک ششم از ماترک است این در صورتی است که (متوفی) فرزندی داشته باشد ولی اگر فرزندی نداشته باشد و (تنها) پدر و مادرش از او ارث برند برای مادرش یک سوم (و مابقی برای پدر) است و اگر او (متوفی) برادرانی داشته باشد مادرش یک ششم می‌‏برد (البته همه این‌ها) پس از انجام وصیتی است که او بدان سفارش کرده یا دینی (که باید انجام شود) شما نمی‌دانید پدران و فرزندانتان کدام یک برای شما سودمندترند (این) فرضی است از جانب خدا زیرا خداوند دانای حکیم است.

وارثان طبقه اول

انساب، سه طبقه می‏‌باشند: اولی: پدر و مادر - بدون واسطه - و اولاد اگر چه پایین بروند؛ الاقرب فالاقرب. [۱]

انحصار ارث در والدین

اگر فقط پدر وارث باشد، مال، به قرابت، مال او می‌‏باشد. و اگر فقط مادر باشد ثلث آن به عنوان فرض مال او است و بقیه هم به او رد می‏‌شود. و اگر هر دو باشند ثلث آن به عنوان فرض مال مادر و بقیه مال پدر است در صورتی که مادر حاجب نداشته باشد وگرنه سدس آن مال مادر و بقیه مال پدر است و اخوه در این فرض چیزی را ارث نمی‏‌برند اگر چه حاجب می‏‌باشند. [۲]

انحصار ارث در فرزندان

اگر فقط یک پسر باشد، مال به قرابت، مال او می‏‌باشد و اگر بیشتر از یک پسر باشد مساوی می‌‏باشند. و اگر تنها یک دختر باشد نصف آن به عنوان فرض و بقیه هم به عنوان رد، مال او است؛ و عصبه نصیبی ندارند و خاک در دهانشان باد. و اگر دو دختر و بیشتر باشند برای این دو دختر یا این دخترها به عنوان فرض دو ثلث و بقیه هم به عنوان رد می‌‏باشد. و اگر پسرها و دخترها با هم باشند ارثیه مال همه آن‏‌ها است که برای پسر دو برابر سهم دختر می‏‌باشد. [۳]

اجتماع یکی از پدر و مادر با اولاد

اگر اولاد با یکی از پدر و مادر باشد، پس اگر فرزند، یک دختر باشد نصف آن به عنوان فرض به آن دختر و سدس آن به عنوان فرض به یکی از پدر و مادر و بقیه به عنوان رد به آن‏‌ها به طور چهار یک داده می‌‏شود. و اگر دو دختر و بیشتر باشند چهار پنجم آن به عنوان فرض و رد مال دخترها و خمس آن به عنوان فرض و رد مال یکی از پدر و مادر، می‏‌باشد. و اگر فرزند، پسر باشد - چه یکی باشد یا متعدد - سدس آن به عنوان فرض مال یکی از پدر و مادر و بقیه مال فرزند می‌‏باشد. [۴]

اجتماع پدر و مادر با اولاد

اگر اولاد با پدر و مادر باشند پس اگر فرزند، یک دختر باشد و مادر مانعی از رد نداشته باشد سه پنجم آن به عنوان فرض و رد مال دختر و دو پنجم آن به عنوان فرض و رد - نصف به نصف - مال پدر و مادر می‏‌باشد. و اگر مادر مانعی از رد داشته باشد، سدس آن مال مادر است و بقیه آن بین دختر و پدر به طور چهار یک به عنوان فرض و رد تقسیم می‌‏شود. و اگر فرزند، چند دختر باشند یا یک پسر باشد یا چند پسر باشند و یا چند دختر و پسر باشند، دو سدس آن مال پدر و مادر و بقیه آن به طور مساوی بین فرزندان در صورتی که از یک جنس باشند و برای پسر دو برابر دختر در صورتی که در جنس اختلاف داشته باشند، تقسیم می‌‏شود. [۵]

اجتماع یکی از پدر و مادر با یکی از زوجین

اگر یکی از پدر و مادر با یکی از زوجین باشند، برای یکی از زوجین سهم اعلایش و بقیه مال یکی از پدر و مادر - برای پدر به عنوان قرابت و برای مادر به عنوان فرض و رد - می‏‌باشد. [۶]

اجتماع پدر و مادر با یکی از زوجین

در صورت اجتماع پدر و مادر با یکی از زوجین، برای یکی از زوجین سهم اعلایش و برای مادر ثلث مجموع ترکه در صورتی که حاجب نداشته باشد و سدس آن به عنوان فرض در صورت داشتن حاجب و بقیه آن به عنوان قرابت، مال پدر می‏‌باشد. [۷]

اجتماع یکی از پدر و مادر با اولاد و یکی از زوجین

در صورت اجتماع یکی از پدر و مادر با اولاد و یکی از زوجین، اگر فرزند، یک دختر است، برای یکی از زوجین سهم کمترش و بقیه آن بین بقیه آنان به طور چهار یک تقسیم می‏‌شود؛ یک چهارم آن مال یکی از پدر و مادر و بقیه آن مال دختر. و اگر دو دختر و بیشتر باشند پس اگر یکی از زوجین، زوجه باشد سهم کمترش را می‌‏برد و بقیه آن بین بقیه آنان به طور پنج یک تقسیم می‌‏شود. و اگر زوج باشد سهم کمترش را می‌‏برد و سدس آن مال یکی از پدر و مادر و بقیه آن برای دو دختر و بیشتر می‌‏باشد. و اگر فرزند، پسر باشد - یکی باشد یا متعدد - یا فرزند پسر و دختر باشند، برای یکی از زوجین سهم کمترش و سدس اصل ترکه مال یکی از پدر و مادر و بقیه آن، مال بقیه آنان می‏‌باشد. و در صورتی که مختلف باشند پسر دو برابر دختر ارث می‏‌برد.» [۸]

اجتماع پدر و مادر و اولاد با یکی از زوجین

در صورت اجتماع پدر و مادر و اولاد با یکی از زوجین، اگر فرزند یک دختر باشد برای زوج سهم کمترش و برای پدر و مادر دو سدس از ترکه و بقیه آن مال دختر می‌‏باشد و نقص بر دختر وارد می‌‏شود. و برای زوجه سهم کمترش و بقیه آن بین بقیه آنان‏ به طور پنج یک، در صورتی که مادر حاجبی از رد نداشته باشد، وگرنه سدس آن مال مادر می‌‏باشد و بقیه بین پدر و دختر به طور چهار یک تقسیم می‏‌شود. و اگر فرزند دو دختر و بیشتر باشد برای یکی از زوجین سهم کمترش و دو سدس اصل ترکه مال پدر و مادر و بقیه مال دخترها می‌‏باشد؛ پس نقص بر دخترها وارد می‏‌شود. و اگر فرزند، یک یا چند پسر، یا چند پسر و دختر باشد، برای یکی از زوجین سهم کمترش و برای پدر و مادر دو سدس اصل ترکه و بقیه آن مال اولاد می‏‌باشد و پسر دو برابر دختر ارث می‏‌برد. [۹]

اولاد اولاد

اولاد اولاد، اگر چه پایین بروند، در تقسیم نمودن ارث با پدر و مادر و منع آن‏‌ها از سهم بیشتر به سهم کمتر و منع غیر آنان از اقارب، جای خود اولاد می‌‏باشند؛ خواه پدر و مادر میت موجود باشند یا نه. و هر بطنی بر بطن متأخر مقدم می‏‌باشد. [۱۰] هر یک از آنان سهم کسی را که به وسیله او با میت قرابت دارد ارث می‏‌برد؛ پس فرزند دختر - مرد باشد یا زن - سهم مادرش را ارث می‏‌برد و سهم او در صورت منفرد بودن یا بودن پدر و مادر، نصف است و به عنوان رد هم به او داده می‌‏شود؛ اگر چه مرد باشد، همان طور که به مادرش در صورتی که بود، به عنوان رد هم داده می‌‏شد. و فرزند پسر - مرد باشد یا زن - سهم پدرش را ارث می‏‌برد؛ پس اگر فقط او باشد تمام مال، مال او است. و اگر با او صاحب فریضه‌‏ای باشد آنچه که از حصه‏‌های فریضه زیاد بیاید مال او می‏‌باشد. [۱۱]

۱۴۰۲/۰۵/۲۵– محمد ساعدی

[۱] موسوعة الإمام الخمینی، ج۲۳، تحریر الوسیلة، ج۲، ص:۴۰۷، کتاب المواریث، المقصد الاول فی میراث الانساب، موسسة تنظیم و نشر آثار الإمام الخمینی (قدس سره) - ایران - تهران، چاپ: ۳، ۱۴۳۴ ه.ق.
[۲] همان، مسأله۱.
۲[۳] همان، مسأله۲.
[۴] همان، مسأله۳.
[۵] همان، مسأله۴.
[۶] همان، ص:۴۰۸، مسأله۵.
[۷] همان، مسأله۶.
[۸] همان، مسأله۸.
[۹] همان، ص:۴۰۹ ، مسأله۹.
[۱۰] همان، ص:۴۰۹، و هاهنا امور، الاول.
[۱۱] همان، الثانی.