امام خمینی (س) در نجف

مقدمه

بخش اول: موقعیت

بخش دوم: تبعید به عراق

بخش سوم: خانه امام در نجف

بخش چهارم: حوزه علمیه نجف

بخش پنجم: حضور امام خمینی (س) در حوزه نجف

بخش ششم: جایگاه حوزه نجف از نگاه امام خمینی (س)

بخش هفتم: موضع جوزه نجف در نهضت امام خمینی (س)

مقدمه

روز ۱۳ مهرماه ۱۳۴۴، امام خمینی (س) و فرزندش آیت الله حاج آقا مصطفی، به تبعید گاه دوم خود یعنی عراق اعزام می شوند. این پدر و پسر پس از ورود به عراق و زیارت یک هفته ای مشاهد مشرفه در شهر های کاظمین، سامرا و کربلا به نجف اشرف رفتند و در آن شهر رحل اقامت گزیدند، اقامتی در تبعید ۱۳ سال به طول انجامید و سال آخر آن را امام بدون فرزند شهیدش گذراند.

بخش اول: موقعیت

نجف نام شهری است در کشور عراق و مدفن علی ابن ابیطالب (ع) اولین امام شیعیان. از نظر موقعیت جغرافیایی در ۱۶۰ کیلومتری جنوب بغداد در مختصات °۳۱٫۹۹ شمالی و °۴۴٫۳۳ غربی قرار گرفته است. این شهر یکی از مقدس ترین شهرهای شیعیان و مرکز قدرت سیاسی شیعیان در عراق به شمار می رود و در نزدیکی آن کوفه قرار دارد، به شکلی که شهرهای نجف و کوفه را نمی توان از همدیگر مجزا دانست. نجف دارای سابقه تاریخی چندانی نیست و شهرت آن بیش تر به سبب دفن علی بن ابیطالب (ع) در این شهر بنا بر وصیت آن حضرت است. امام نخست شیعیان که در مسجد کوفه به شهادت رسید، وصیت کرد که به شکلی ناشناس در منطقه ای نزدیک به شهر کوفه دفن شود که این منطقه را اکنون نجف می نامند و حدود صد سال پس از شهادت آن بزرگوار، امامان بعدی مدفن او را به مردم معرفی کردند. این سبب شد که این ناحیه به تدریج محل سکونت دوستداران علی ابیطالب (ع) شود.

پس از آن که به تدریج اجتماعی از مردم شیعه در نجف پدید آمد، شهر بصورت پایگاهی مذهبی درآمد و یکی از نخستین حوزه های علمیه شیعه در آن شکل گرفت. پیش از رونق حوزه علمیه قم به وسیله آیت الله عبدالکریم حائری، طلاب برای ادامه تحصیل به شهر نجف می رفتند و هر چند اکنون وضعیت متفاوت شده اما هنوز هم حوزه ی علمیه نجف از اعتبار بالایی برخوردار است. در حوزه نجف بزرگانی از علمای شیعه به تحصیل و تدریس اشتغال داشته اند که دوره سیزده ساله تدریس حضرت امام در مدرسه شیخ انصاری از جمله آن است. هم اکنون هم آیت الله علی سیستانی مرجع بزرگ شیعیان در این شهر مستقر است.

با هماهنگی های رژیم پهلوی با دولت عراق به ریاست عبدالسلام عارف قرار شد امام خمینی (س) بدون هیچ گونه استقبال رسمی وارد عراق شود.

امام خمینی (س) در ۱۳ مهر ۱۳۴۴ از ترکیه به تبعیدگاه دوم خود عراق منتقل شد. روحانیان نجف ازجمله نصرالله خلخالی، ورود ایشان به عراق را به ایران اطلاع دادند. پس از آن، از روز ۱۵ مهر ۱۳۴۴ به بعد تلگرام های بسیاری از سوی اقشار گوناگون مردم به ویژه از سوی روحانیان برجسته و حوزه های علمیه سراسر کشور به نجف اشرف مخابره و ورود امام خمینی (س) را تبریک گفته و خواستار بازگشت ایشان به ایران شدند. امام خمینی (س) نیز ازجمله در پاسخ به تلگرام های علما و مدرسان حوزه علمیه قم، علما و روحانیان اصفهانی مقیم حوزه قم، علما و روحانیان آذربایجانی مقیم حوزه قم، علما و روحانیان زنجانی مقیم حوزه قم، طلاب و علمای حوزه علمیه اصفهان، علما و روحانیان شیرازی مقیم حوزه قم، علمای تهرانی مقیم حوزه قم و علما و روحانیان نجف آباد که ورود ایشان به حوزه علمیه نجف را تبریک گفته بودند، از آنان سپاسگزاری کرد و بر لزوم ایستادگی بر انجام وظیفه و دلسرد نشدن و نگران نبودن آنان تأکید ورزید.

ساواک که گزارش های بسیاری را دربارهٔ تبعید ایشان به عراق تهیه کرده معتقد است که انتقال امام خمینی (س) به نجف سبب تحرک طرفداران ایشان اعم از مردم و روحانیان شده است. رژیم پهلوی در رویارویی با سیل تلگرام ها دستور داد از ارسال آنها جلوگیری و نامه های ارسالی گردآوری شوند؛ حتی به اداره های ساواک بخشنامه شد که از مخابره تلگرام های روحانیان شهرها به یکدیگر و تبریک ورود امام خمینی (س) به نجف به گونه ای غیر محسوس جلوگیری شود. با وجود گسترش محدویت، پیام های تبریک از طریق زائران و راه های ارتباطی دیگر ادامه پیدا کرد. ساواک برای مشخص نشدن علنی سانسور، با درخواست ارسال برخی نامه ها و تلگرام های غیر مهم موافقت کرده است.

 یکی از علل سانسور مراسلات، کم جلوه دادن طرفداران امام خمینی (س) و ناامیدشدن ایشان از همراهی مردم و بی توجه نشان دادن امام خمینی (س) به ابراز محبت مردم به ایشان بود؛ از این رو ساواک از ارسال تلگرام هایی که امضاهای بسیار داشت خودداری می کرد. در برخی از اسناد آمده است که در ۲۴ ساعت گذشته تلگرام های زیادی برای ارسال رسیده که تنها برخی از آنها که اهمیت زیادی نداشته فرستاده شده و آنهایی که از طرف اصناف یا به امضای شمار زیادی از روحانیان یا مردم بوده مخابره نشده است. در برخی از موارد ساواک امضاکنندگان تلگرام ها را احضار و بر شناسایی امضاکنندگان تأکید داشت و برای آنان پرونده تشکیل می داد تا در زمان لزوم از آن استفاده کند. امام خمینی (س) که سانسور تلگرام ها را دریافته بود، از راه های دیگر به عموم علاقه مندان و تلگرام کنندگان اطلاع داد که پاسخ نگفتن به برخی نامه ها و تلگرام ها به حساب بی اعتنایی ایشان گذاشته نشود.

 یکی از مهم ترین نامه ها در اعتراض به تغییر تبعیدگاه و ادامه تبعید امام خمینی (س) از سوی شمار زیادی از روحانیان و فضلای حوزه علمیه قم است که در نامه سرگشاده ای اعلام کردند هر چند انتقال امام خمینی (س) از ترکیه به عتبات مایه خرسندی است ولی ادامه تبعید ایشان که به خاطر دفاع از قرآن و حقوق ملت اسلام و حمایت از استقلال و تمامیت ارضی کشور اسلامی ایران صورت گرفته، مایه تأثر و تنفر عموم ملت ایران است و ملت مسلمان ایران و حوزه علمیه قم پیرو ایشان برای تأمین و اجرای دستورهای ایشان از هیچ گونه فداکاری دریغ ندارند، مردم و روحانیان انتظار دارند که به زودی موانع بازگشت بر طرف شده و حوزه علمیه قم از تدابیر خردمندانه و رهبری های ارزنده ایشان بهره مند گردند و همچنین مصالح عالیه اسلام و ایران و حقوق از دست رفته ملت تأمین گردد. این نامه را گروه بسیاری از استادان و محصلان حوزه قم امضا کرده و در نقاط مختلف کشور نیز پخش کرده بودند.

 با استقرار امام خمینی (س) در نجف اشرف دوستان و شاگردان ایشان در صدد برآمدند با سفر به عراق با ایشان دیدار کنند. ساواک گزارش داده که طرفداران امام خمینی (س) و بسیاری از روحانیان با گرفتن گذرنامه یا به طور قاچاق عازم نجف هستند تا به نظر ساواک ضمن تماس با امام خمینی (س) به فعالیت های ضد دولتی ادامه دهند از این رو دستور می دهد که از خروج این افراد جلوگیری شود و ساواک خوزستان در مواردی از خروج طلاب جلوگیری کرده است.

 امام خمینی (س) پس از آگاهی از تلاش طلاب حوزه های علمیه ایران برای خروج از ایران و مسافرت به عراق، تأکید کرد که طلاب از این کار خوداری کنند؛ زیرا این کار موجب تضعیف حوزه علمیه قم است. دراین باره محمدرضا توسلی در نامه ای به سیدمصطفی خمینی یادآور شده که او نیز عازم دیدار با امام خمینی (س) بوده است، ولی استشمام عدم رضایت ایشان از برخی نامه ها مانع این کار شده است و اگر طلاب احتمال رضایت ایشان را بدهند با کمال شوق به دیدار ایشان خواهند شتافت. از گزارش های ساواک بر می آید که دستگاه امنیتی رژیم پهلوی دربارهٔ خروج طلاب از ایران به سوی عراق و دیدار با امام خمینی (س) سخت حساس بوده است. این حساسیت و هراس به دلیل برقراری ارتباط سیاسی و مالی با امام خمینی (س) بود؛ چنان که نعمت الله نصیری، رئیس کل ساواک در نامه ای به ریاست شهربانی کل کشور خاطرنشان کرده است که از آغاز ورود امام خمینی (س) به عراق پاره ای از عناصر طرفدار ایشان فعالیت هایی دارند که با جمع آوری پول و اعزام پیک به عراق در پوشش زیارت از طریق گرفتن گذرنامه یا عبور غیرمجاز از مرز با ایشان تماس گرفته و در آینده با برقراری ارتباط لازم برخلاف مصالح در داخل و خارج کشور اقداماتی کنند. از این رو وی از شهربانی خواست در صورت اطلاع، افرادی را که مبادرت به جمع آوری و ارسال پول و اعزام پیک به عراق می کنند، به ساواک اعلام کنند.

امام خمینی (س) پس از سیزده سال اقامت در نجف اشرف و محدود شدن فعالیت های سیاسی ایشان به دست دولت بعثی عراق، در سال ۱۳۵۷ عراق را به قصد کویت و سپس فرانسه ترک کرد.

بخش سوم: خانه امام در نجف

ساختمان محل سکونت و دفتر امام خمینی (س) در نجف اشرف که به صورت استیجاری در اختیار ایشان بوده به دو بخش اندرونی و بیرونی تقسیم می شود که اندرونی به متراژ ۱۱۵ متر عرصه و ۱۴۲ متر اعیانی است، ساختمانی که نشانی آن را به راحتی می توان از پلاک معروف سر کوچه پیدا کرد. بخش اعیانی منزل امام در طبقه همکف و نیم طبقه اول و طبقه دوم و ۶۲ متر مربع زیرزمین، محل سکونت خانواده امام بوده و بخش دیگر این ساختمان به عنوان دفتر امام به متراژ ۶۷ متر و ۸۰ متر اعیانی به محل مراجعات و جلسات و ملاقاتهای حضرت امام اختصاص داشته است.

این ساختمان که در سالهای اخیر به طور کلی تخریب گردیده بود توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام در سال ۱۳۸۷ خریداری و در مالکیت مؤسسه قرار گرفته و در همان سال با استفاده از فیلمها و عکسهای موجود قبل از تخریب ساختمان عملیات بازسازی آن آغاز و در سال ۹۱ تکمیل می شود.

این بنا با دقت و رعایت نکات فنی به همان صورت قبلی تعمیر و بازسازی شده تا مورد بازدید علاقه مندان قرار گیرد و خاطره روزهای پرمشقت امام در تبعید و استقامت و بردباری آن رهبر کبیر انقلاب اسلامی در اذهان بازدیدکنندگان زنده شود.

از ابتدای ورودی منزل امام راحل در نجف که با آیه ۳۶ سوره نور تزئین شده، تصویری از بنیانگذار انقلاب اسلامی بر روی دیوار نقش بسته است و از اینجا به هر سمتی که قدم برداری تصاویری از هیبت و شکوه این مرد خدایی را نظاره گری که با تواضع عجیبی آمیخته شده است.

زیرزمین بیت تاریخی امام (س) را بسیار باشکوه خواهی یافت آن زمان که در گرمای طاقت فرسای نجف به منطقه ای قدم می گذاری که بوی هوای مطبوعش زائر را وسوسه می کند تا مدت بیشتری آنجا بماند و حال اینکه تصاویر نقش بسته از امام و یارانش بر روی دیوار، ایستادن بیشتری را می طلبد.

زقاق ۵۷، محله ۲۰۶، حی الحویش؛ همان پلاک معروف است که حتماً قبل از رسیدن به منزل تاریخی امام خمینی (س) در نجف اشرف، آن را خواهی یافت.

هم اکنون افراد زیادی در مناسبتهای مختلف مذهبی و غیر مذهبی از بیت تاریخی امام در نجف بازدید می کنند. فعالیت این بیت تحت عنوان مدرس و "مکتب الامام الخمینی فی النجف الاشرف" شروع شده که هم کلاس درس و هم کتابخانه است. روزانه شش کلاس درس از ساعت ۶ صبح تا ظهر، بعد از ظهر از ساعت ۳ الی هشت شب برگزار می شود. از ساعت ۱۲ تا ۳ مدرس باز است و طلاب از کتابخانه استفاده می کنند بین ۳۵ تا ۴۰ نفر درس برگزار می شود با ۱۷ استاد دروس از مقدمات حوزوی، ادبیات، منطق، فقه و اصول، فلسفه و درس خارج تدریس می شود. البته تعداد طلاب شرکت کننده در کلاسها متفاوت است از بیست طلبه و دانشجو تا هفتاد نفر در کلاسها شرکت می کنند و حدود ۲۰۰ طلبه در اینجا مشغول تحصیل هستند.

بخش چهارم: حوزه علمیه نجف

حوزه علمیه نجف در پی هجرت شیخ طوسی به نجف در قرن پنجم شکل گرفت و تا عصر حاضر، دوره هایی از رشد و رکود را پشت سر گذاشت. در حوزه نجف، عمده علوم اسلامی به تناسب زمان تدریس می شد. از قرن سیزدهم و چهاردهم هجری، حوزه نجف با ورود به مسائل اجتماعی سیاسی، در برخی از جنبش های بزرگ معاصر حضور فعال داشت.

امام خمینی (س) معتقد بود مرجعیت شیعه در نجف، نهضت های گوناگونی را در جهان اسلام رهبری کرده، در استقلال کشورها نقش داشته است. ایشان هماهنگی حوزه نجف با حوزه قم را در مبارزه ضروری می دانست.

امام خمینی (س) در مهر ۱۳۴۴ به نجف تبعید شد. عوامل رژیم پهلوی در صدد برآمدند تا علمای نجف را به ایشان بدبین و در حوزه تفرقه ایجاد کنند. در مقابل امام خمینی (س) برای صیانت از حوزه و همبستگی میان مراجع، اقداماتی انجام داد. در مجموع نگاه علمای نجف به امام خمینی (س) و نهضت اسلامی، متفاوت بود.

امام خمینی (س) در مدت حضور در نجف اشرف، هر شب حدود ساعت ۲۲، پیاده به سمت حرم امیرالمؤمنین (ع) می رفت و نیم ساعت در آنجا توقف کرده و نماز و دعا می خواند. ساواک با پیگیری رفتار ایشان در نجف و گفتگو با افراد مختلف، از وضعیت امام خمینی (س)، اقبال برخی از مردم به ایشان و بی توجهی رژیم بعث عراق به روحانیان شیعه به طور کلی، گزارش تهیه کرده است پس از استقرار امام خمینی (س) در نجف اشرف، عوامل رژیم پهلوی در صدد برآمدند تا علمای نجف را به ایشان بدبین و در حوزه تفرقه ایجاد کنند؛ ولی ایشان که اجتمالاً به حوزه نجف خوش بین بود، برای صیانت از کیان حوزه و مرجعیت نجف و همبستگی میان مراجع و خنثی کردن توطئه عوامل رژیم پهلوی به چند کار دست زد:

۱. دیدار با علمای حوزه: مراجع و علمای حوزه نجف ازجمله سیدمحسن حکیم، سیدابوالقاسم خویی، سیدمحمود شاهرودی، سیدعلی بهشتی، سیدکاظم و سیدمهدی اخوان مرعشی، حبیب الله اراکی، سیدحسین حمامی، سیدعبدالاعلی سبزواری و سیدعبدالله شیرازی پس از ورود امام خمینی (س) به نجف، با ایشان دیدارکردند پس از آن امام خمینی (س) با مراجع، علما و بسیاری از استادان و فضلا و طلاب دیدار کرد ایشان به دیدار با طلاب در مدارس نیز رفت و این دیدارها چهل روز ادامه داشت. آخرین دیدار، مدرسه جامعة النجف الدینیه در میان نجف و کوفه بود در ادامه نیز ایشان همواره به دیدار علما می رفت و در بیماری حکیم در کوفه از ایشان عیادت کرد.

۲. تدریس: با اینکه سیدمحسن حکیم در نخستین دیدار از امام خمینی (س) خواست درس خود را آغاز کند، اما تواضع امام خمینی (س) از یک سو و احترام به علمای نجف موجب شد تا ایشان تدریس درس های خارج حوزه را به تأخیر اندازد ایشان مواظب بود تدریس و دیگر فعالیت هایش برخوردی با برنامه های مراجع حوزه نجف نداشته باشد سیدمحمدتقی بحرالعلوم امام جماعت مسجد شیخ انصاری از ایشان خواست تا در این مسجد اقامه جماعت کند و به طلاب درس دهد شاگردان پیشین امام خمینی (س) و برخی فضلای ایرانی حوزه نجف، مانند حسین راستی کاشانی، سیداسدالله مدنی، سیدجعفر کریمی، محمدحسن قدیری، سیدعباس خاتم یزدی و غلامرضا رضوانی نیز خواستار تدریس ایشان شدند و سرانجام ایشان در ۲۳ / ۸ / ۱۳۴۴ در مسجد شیخ انصاری درس را آغاز کرد بسیاری از فضلای درسخوان و خوش استعداد حوزه، جذب حوزه درسی ایشان شدند ایشان افزون بر نصایح اخلاقی در ضمن درس، روز آخر هفته را به درس اخلاق اختصاص داده بود و در درس خارج مکاسب بحث مهم ولایت فقیه و حکومت اسلامی و ضرورت برپایی آن را برای نخستین بار در سطح گسترده و استدلالی مطرح کرد ایشان با حذف مباحث غیر ضروری و با نقد آرای گذشتگان، رویه حوزه نجف در حسن ظن به پیشینیان و نقد نکردن آرای آنان را تغییر داد و بدین گونه بر سبک تدریس برخی از درس های نجف تأثیر گذاشت. افراد زیادی ازجمله سیدمصطفی خمینی، سیدکاظم و سیدمهدی اخوان مرعشی، عبدالله خائفی، سیدعباس خاتم یزدی، سیدمرتضی مهری، مرتضی اشرفی شاهرودی، مجتبی تهرانی، سیدمحمدحسین حسینی تهرانی، محمود قوچانی، محمدرضا ناصری، غلامرضا رضوانی، سیدمحمد موسوی بجنوردی، حسین راستی کاشانی، محمدهادی معرفت، محمد صادقی تهرانی، عباسعلی عمید زنجانی، روح الله شاه آبادی، نصرالله شاه آبادی، سیدجعفر کریمی، سیدمحمود هاشمی شاهرودی، جعفر نایینی، عباس نایینی، سیدمحمود دعایی، سیدحمید روحانی، سیدعلی اکبر محتشمی پور و عبدالعلی قرهی در درس فقه امام خمینی (س) در نجف شرکت می کردند. ایشان حضور طلاب در حوزه علمیه نجف، در جوار مرقد امیرالمومنین (ع) را فرصت ارزنده ای برای خودسازی و تهذیب نفس می دانست و از آنان به ویژه شاگردان خود می خواست با شناخت ابعاد شخصیت و سلوک آن حضرت (ع) در تهذیب و کمال یافتن خود کوشا باشند^.

۳. جلسه علمی: از برنامه های مراجع نجف، نشست علمی در اوقات ویژه برای استادان و نخبگان بود. امام خمینی (س) نیز در بیرونی بیت خود، هر روز در ساعتی معین می نشست و استادان و فضلای حوزه نزد ایشان حاضر می شدند و پس از بیان نکته های علمی دیدگاه خود را بیان می کرد و به جمع بندی جلسه می پرداخت. این جلسات در مطرح شدن جایگاه علمی ایشان مؤثرتر از درس بود^.

۴. صیانت از کیان حوزه و مرجعیت: یکی از نقش های مؤثر امام خمینی (س) در حوزه نجف، صیانت از حریم حوزه و مراجع تقلید بود. ایشان برای ساحت مراجع نجف حریم قائل بود و با تمام وجود از آنان حمایت می کرد. ایشان به تک تک مراجع ازجمله سیدمحسن حکیم، حسین حلی و سیدابوالقاسم خویی و دیگران احترام می گذاشت و به کسی اجازه نمی داد به جایگاه آنان بی احترامی کند. ایشان تا زمان حیات حکیم در امور حوزه نجف ورود پیدا نکرد و امور مهم و مرتبط به حوزه را به ایشان ارجاع می داد عبدالسلام عارف رئیس جمهور عراق تلاش می کرد موقعیت حکیم را تضعیف کند و مایل بود با امام خمینی (س)، به عنوان یکی از مراجع، در حرم دیدار کند. خویی نیز در صورت همراهی امام خمینی (س)، مایل بود با عارف در حرم دیدار کند؛ اما امام خمینی (س) بر این باور بود که با وجود ریاست حکیم بر حوزه، چنین کاری به صلاح نیست و این دیدار انجام نشد در اردیبهشت ۱۳۴۸ که رژیم بعث عراق برای اخراج طلاب غیر عرب، به حوزه نجف هجوم آورد، امام خمینی (س) با دیدار با حکیم و فرستادن پیغام برای ایشان از تفرقه میان علما در این ماجرا جلوگیری کرد ایشان پس از رحلت حکیم نیز در بسیاری از امور مهم با دیگر علمای نجف مشورت و تبادل نظر می کرد امام خمینی (س) به جهت حفظ جایگاه مراجع نجف، در آغاز ورود به نجف، از دادن شهریه به طلاب خودداری کرد؛ ولی در نهایت با اصرار دوستان پذیرفت ایشان تبعیض میان طلاب ایرانی و دیگران را در توزیع شهریه تغییر داد و با همه ملیت ها یکسان برخورد کرد. این ابتکار امام خمینی (س) تحولی در حوزه نجف ایجاد کرد و مایه تأسی دیگر مراجع گردید.

در مجموع نگاه روحانیان نجف به امام خمینی (س) و انقلاب اسلامی متفاوت بود. برخی از آنان حامی امام خمینی (س) و نهضت اسلامی و برخی در برابر امور سیاسی و مبارزه ساکت بودند. عده ای نیز با نهضت و انقلاب اسلامی ایران مخالف بودندگروهی نیز در آغاز ورود ایشان به نجف، با ایشان همراه بودند؛ ولی در ادامه از نهضت اسلامی فاصله گرفتند؛ چنان که برخی از علما و روحانیان در آغاز ورود ایشان به نجف به فعالیت های ایشان بدبین بودند؛ ولی پس از مدتی موافق فعالیت های ایشان و نهضت اسلامی ایران شدند جو غالب حوزه علمیه نجف، پرداختن به مباحث فقه و اصول و بی توجهی به سیاست و انقلاب یا مخالفت با آن بود و فعالیت های سیاسی امام خمینی (س) خوشایند آنان نبود؛ چنان که از ورود امام خمینی (س) به نجف تا پایان حضور ایشان در آنجا، مخالفان، ایشان و اطرافیان ایشان را به افکار کمونیستی متهم می کردند و ایشان در هنگام ترک نجف با ابراز دلتنگی از ترک حرم مطهر امام علی (ع) از اذیت و آزار برخی از آنان شکوه کرد.

به دنبال مواضع آشتی ناپذیر امام خمینی (س) علیه رژیم پهلوی، رژیم عراق فشار را بر ایشان تشدید کرد در ۱ / ۷ / ۱۳۵۷ خانه امام خمینی (س) در نجف علناً به محاصره نیروهای امنیتی عراق در آمد پس از آن با احضار سید محمود دعایی، حزب بعث عراق حکم اخراج امام خمینی (س) از عراق را به وی ابلاغ کرد و از این رو امام خمینی (س) تصمیم گرفت عراق را ترک کند ایشان پس از منع دولت کویت برای ورود به آن کشور به فرانسه رفت.

امام خمینی (س) با حوزه نجف بی ارتباط نبود؛ چون سیداحمد موسوی هندی، پدربزرگ و سیدمصطفی پدر امام خمینی (س)، سال ها در حوزه علمیه نجف تحصیل کرده بودند و از سوی دیگر، اساتید ایشان نیز تحصیل کرده حوزه علمیه نجف بودند. افزون بر آن در پی اعتراض سیدابوالحسن اصفهانی، محمدحسین نایینی و مهدی خالصی ـ از مراجع تقلید و ساکن در نجف ـ در سال ۱۳۴۱ق / ۱۳۰۱ش به انتخابات فرمایشی انگلیس در عراق، این سه فقیه به ایران تبعید و در چهارم محرم ۱۳۴۲ق وارد قم شدند عبدالکریم حائری یزدی از آنان به گرمی استقبال کرد و کرسی تدریس را در حوزه قم به آنان واگذار و طلاب را تشویق کرد که در درس آنان حاضر شوند امام خمینی (س) نیز در این فضا در حوزه قم درس می خواند و مبارزه علمای نجف با رژیم وابسته به انگلیس در گرایش ایشان به مسائل سیاسی و مبارزه بر ضد ستم بی تأثیر نبود ایشان بعدها در خاطره ای این حرکت را که خود شاهد آن بوده ستوده است ایشان در سال ۱۳۵۴ در نامه ای به حسن البکر رئیس جمهور وقت عراق، به بیرون راندن روحانیان ایرانی از عراق اعتراض کرد و آن را خلاف مصلحت اسلام و مسلمانان دانست. ایشان در این نامه به جایگاه و نقش حوزه نجف اشاره کرد و یادآور شد، حوزه نجف حوزه ای هزارساله است که برای فقه اسلام تشکیل شده است و در نابودی فسادهای اخلاقی و اجتماعی اثر بسزایی دارد.

امام خمینی (س) معتقد بود مرجعیت شیعه در حوزه نجف، قیام ها و نهضت های گوناگونی را علیه ظلم و استبداد در جهان اسلام رهبری کرده است و افزون بر نقش آفرینی در استقلال عراق، بر استقلال دیگر کشورها نیز اثرگذار بوده است از نگاه ایشان میرزامحمدتقی شیرازی مبارزه با استعمار انگلیس را رهبری کرد و عراق را نجات داد سیدمحمد طباطبایی یزدی فرزند سیدمحمدکاظم یزدی نیز در مبارزه با استعمار بریتانیا به شهادت رسید، سیدمحمدتقی خوانساری به همین جهت به زندان انگلیسی ها افتاد و سیدابوالحسن اصفهانی، محمدحسین نایینی، محمدحسین شهرستانی و مهدی خالصی برای نجات مسلمانان از سیطره انگلستان تبعید شدند.

از آغاز نهضت اسلامی ایران، سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) با نفوذ در میان جمع همراهان امام خمینی (س)، تلاش می کرد از میزان هماهنگی حوزه قم و نجف و آگاهی امام خمینی (س) و سایر علما از رویدادهای حوزه نجف، آگاهی یابد و این امر در گزارش های مأموران ساواک منعکس شده است امام خمینی (س) با حساسیت درباره حوزه نجف و وحدت نظر علما در مبارزه، هماهنگی حوزه نجف با حوزه قم را ضروری می دانست و از این جهت، به عملکرد ناهماهنگ بعضی علمای بزرگ نجف و بی توجهی به نامه های ایشان، انتقاد می کرد ایشان برای واداشتن مراجع نجف به انقلاب و دگرگون کردن شرایط به سود اسلام از ایران نامه ای برای سیدمحسن حکیم رئیس حوزه نجف نوشت که حکیم در پاسخ شرایط را مناسب ندانست، امام خمینی (س) معتقد بود مراجع و حوزه نجف در برابر به خطرافتادن اسلام در جریان انجمن های ایالتی و ولایتی ساکت نخواهند نشست و حمایت علما و فضلای نجف از نهضت امام خمینی (س) از آثار آن بود این نکته بعدها در کلام امام خمینی (س) در سال های پس از انقلاب اسلامی ایران نیز آمده است امام خمینی (س) از ظلم و ستم حزب بعث عراق به رهبری صدام حسین به حوزه نجف و فضلا و طلاب علوم دینی ازجمله شهادت سیدمحمدباقر صدر به تلخی یاد می کرد ایشان فضلا و طلاب حوزه نجف را به هماهنگی و وحدت و تهذیب نفس سفارش می کرد و به آنان در مورد اختلاف و فساد هشدار می داد ایشان در برابر تهدیدهای بعثی ها علیه این حوزه کهن، ابراز امیدواری کرد حوزه نجف با پشتیبانی مردم زنده بماند و زوال دولت ها در آن بی اثر باشد و این حوزه دوباره قوت و شوکت گذشته خود را باز یابد ایشان در جریان اخراج طلاب غیر عراقی از نجف به بهانه پالایش حوزه از جاسوس و در حقیقت به انگیزه فروپاشی حوزه نجف، به بعثی ها یادآور شد در حوزه نجف چنین کسانی وجود ندارند ایشان همچنین به سیدمحسن حکیم پیشنهاد کرد به جای دفاع صریح از طلاب غیر ایرانی، به بنیان الحادی و اسلام ستیزِ حزب حاکم بعث حمله کند و از جایگاه دین و شریعت آنان را در میان مردم عراق ساقط سازد.

حوزه علمیه نجف در آغاز نهضت اسلامی در ایران ساکت بود و حمایتی جدی از نهضت در آن دیده نمی شد؛ چنان که این بی تحرکی، امام خمینی (س) را به موضع گیری واداشت و ایشان در اردیبهشت ۱۳۴۲، فریاد «وای بر نجف ساکت» برآورد با اوج گیری نهضت، طلاب و هواداران امام خمینی (س) در جلب نظر علمای نجف به انقلاب اسلامی به کوشش برخاستند و حوزه نجف به رغم فضای غیر سیاسی، از نهضت امام خمینی (س) حمایت کرد به دنبال بازداشت امام خمینی (س) پس از سخنرانی علیه رژیم پهلوی در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و شایعه احتمال اعدام ایشان، غلامرضا رضوانی به همراه محمدحسن قدیری در دیدار با سیدمحمود شاهرودی، سیدابوالقاسم خویی و سیدمحسن حکیم، از مراجع تقلید و سیداسدالله مدنی از اساتید حوزه، از آنان خواستار حمایت حوزه نجف از امام خمینی (س) شدند و این عالمان از نهضت امام خمینی (س) حمایت کردند مجالس گوناگونی در حمایت از نهضت امام خمینی (س) در مدرسه آخوند خراسانی برگزار شد و سپس به دیگر مدارس چون مدرسه قوام سرایت کرد و فراگیر شد. بعضی از علمای نجف بر منبر از نهضت حمایت می کردند و جنایت های رژیم پهلوی ازجمله هجوم به مدرسه فیضیه را برای مردم شرح می دادند. افزون بر مراجع، سی نفر از فضلای حوزه نجف در تأیید امام خمینی (س) اعلامیه ای مشترک امضا و منتشر کردند. پس از آنکه امام خمینی (س) از حوزه نجف برای حمایت از نهضت اسلامی ایران، طلب کمک کرد، جلسه ای در خانه سیدعبدالهادی شیرازی تشکیل شد و در آنجا مدرسان حوزه نجف متنی را تهیه و امضا کردند و به ایران فرستادند اما طومار به دست جاسوسان رژیم پهلوی افتاد و به مقصد نرسید؛ البته روند حمایت از نهضت امام خمینی (س) پایدار نماند.

امام خمینی (س) در مهر ۱۳۴۴ از تبعیدگاه بورسای ترکیه به نجف تبعید شد فضای ساکت و غیر سیاسی حوزه نجف و میدان نیافتن امام خمینی (س) برای ادامه مبارزه، از انگیزه های رژیم پهلوی برای تبعید ایشان از بورسا به نجف تلقی شد ایشان پس از ورود به فرودگاه بغداد برای زیارت به کاظمین (ع) رفت. بسیاری از علما و فضلای ایرانی و عرب حوزه نجف به استقبال ایشان به کاظمین رفتند ازجمله این افراد، فرزندان سیدابوالقاسم خویی، سیدموسی اصفهانی، سیدعبدالهادی شیرازی، سیدمهدی حکیم فرزند سید محسن حکیم و بسیاری از طلاب بودند میزبان امام خمینی (س) در کاظمین، عبدالامیر جمالی، صاحب مهمان خانه جمالی بود که پس از این میزبانی، به ویژه در سفری که مهر ۱۳۴۴ به ایران داشت، حساسیت و پیگیری ساواک را به خود جلب کرد به گزارش و ادعای ساواک، او در بازجویی منکر ارتباط و آشنایی با امام خمینی (س) شد و تنها پذیرفت به درخواست نصرالله خلخالی و برای سفر امام خمینی (س) و اطرافیان ایشان به کربلا، خودرو در اختیار آنان گذاشته و پس از آن خود عازم ایران شده است. ^[۹۰]

امام خمینی (س) پس از آن در میان استقبال مردم به کربلا رفت. استقبال مناسب از امام خمینی (س) در کربلا می توانست زمینه ساز استقبال باشکوه از ایشان در نجف باشد و فضای منفی و توطئه ساواک در حوزه نجف علیه ایشان را بشکند ایشان پس از یک هفته اقامت در کربلا روز جمعه ۲۳ / ۷ / ۱۳۴۴ در میان بدرقه طلاب و علمای کربلا این شهر را به سوی نجف ترک کرد استقبال علمای حوزه نجف از ایشان پرشور تر از استقبال از ایشان در کربلا بود ایشان پس از ورود به نجف و زیارت حرم امیرالمؤمنین علی (ع) در خانه ای در شارع الرسول ساکن شد با انتشار خبر ورود امام خمینی (س) به نجف اشرف، بسیاری از علما و روحانیان مناطق مختلف ایران، پیام تبریک و دعا فرستادند که برخی از بخش های این تلگرام ها که به گمان رژِیم خلاف مصالح کشور ارزیابی می شد، به دستور ساواک حذف می شد.

دانشنامه امام خمینی (س)

منابع:

آقایی، عبدالرضا، دوران تبعید امام خمینی در عراق، مجله رشد آموزش تاریخ، شماره ۳۷، ۱۳۸۸ش.

اختری، محمدحسن، خاطرات، چاپ شده در خاطرات سال های نجف، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.

اسداللهی، مسعود، احیای کاپیتولاسیون و پیامدهای آن، تهران، مرکز نشر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.

امام خمینی، سید روح الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

امامی میبدی، سید اسدالله، خاطرات، چاپ شده در خاطرات سال های نجف، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.

انصاری، حمید، حدیث بیداری، تهران، مؤسسه تنظیم. . . ، چاپ بیستم، ۱۳۸۰ش.

برقعی، سیدرضا، خاطرات، چاپ شده در خاطرات سال های نجف، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.

بصیرت منش، حمید، علما و رژیم رضاشاه؛ نظری بر عملکرد سیاسی ـ فرهنگی روحانیون در سال های ۱۳۰۵ ـ ۱۳۲۰ش، تهران، مؤسسه تنظیم. . . ، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران، امیرکبیر، چاپ دوم، ۱۳۶۴ش.

خمینی، سیداحمد، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

ذاکری، علی اکبر، طلوع خورشید، سال شمار زندگانی امام خمینی قدس سره، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۹۱ش.

رجائی نژاد، محمد و مهدی، حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام خمینی از ولادت تارحلت، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.

روحانی، سیدحمید، نهضت امام خمینی، تهران، عروج، چاپ پنجم، ۱۳۸۱ش.

شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تهران، اسلامیه، ۱۳۵۲ش.

عمید زنجانی، عباسعلی، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

فلاحی، اکبر، سال های تبعید امام خمینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

فلاحی، اکبر، تاریخ شفاهی زندگی و مبارزات امام خمینی در نجف، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.

قوچانی، محمود، خاطرات، چاپ شده در خاطرات سال های نجف، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.

متقی، محمدتقی، خاطرات، چاپ شده در خاطرات سال های نجف، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.

محتشمی پور، سیدعلی اکبر، خاطرات سیاسی، تهران، حوزه هنری ادبیات انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

ملکوتی، مسلم، خاطرات آیت الله مسلم ملکوتی، خاطرات آیت الله مسلم ملکوتی، تدوین عبدالرحیم اباذری، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، امام در آینه اسناد، سیر مبارزات امام خمینی به روایت اسناد شهربانی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، سیر مبارزات امام خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

موسوی، سیدهادی، خاطرات، چاپ شده در خاطرات سال های نجف، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.

موسوی بجنوردی، سیدمحمد، مصاحبه، چاپ شده در پابه پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

ناصری، محمدرضا، خاطرات، چاپ شده در خاطرات سال های نجف، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.

نجاری راد، تقی، ساواک و نقش آن در تحولات داخلی رژیم شاه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.